Fantasy na tle innych gatunków literatury fantastycznej

Fantasy jest jednym z trzech głównych, obok horroru i science fiction (SF), gatunków należących do nurtu fantastyki. Różnice między nimi dotyczą odniesienia do świata realnego i konstrukcji czasu, choć potocznie formy te bywają sobie przeciwstawiane na podstawie kryterium tematycznego.

Horror jest na ogół definiowany jako forma dążąca do wywołania u czytelnika strachu. Jest to możliwe, ponieważ akcja rozgrywa się w czasoprzestrzeni odwołującej się do potocznej wiedzy o świecie, co sprawia, że opisywane niebezpieczeństwo wydaje się, potencjalnie przynajmniej, zagrażać odbiorcy.

Zarówno fantasy, jak SF mieszczą się w ramach konwencji egzomimetycznej (Zgorzelski, SF jako pojęcie… 1999, Trębicki 2007), która dopuszcza istnienie światów odmiennych od rzeczywistego. Literatura ta nie zestawia jednak perspektywy fantastycznej z realistyczną. Wiedza o empirii jest w niej ważna tylko o tyle, o ile pozwala czytelnikowi wnioskować o prawach rządzących światem przedstawionym (np. związki przyczynowo-skutkowe). Za nie w pełni egzomimetyczne uważa się natomiast teksty, w których autor konfrontuje rzeczywistość istniejącą z inną, stworzoną wtórnie. W tego typu utworach główny bohater lub narrator pochodzi ze świata realnego, skąd przenosi się do alternatywnego uniwersum we śnie lub w inny, nie zawsze precyzyjnie określony, sposób. Zabieg ten był stosowany głównie w początkowym stadium rozwoju SF i fantasy, ale i później (por. cykl Harry Potter J. K. Rowling).

Literatura science fiction opisuje zwykle rzeczywistość przyszłą, bardziej lub mniej odległą w czasie. Są w niej obecne technologie i wynalazki nieznane współcześnie, jednak, według autora, możliwe z punktu widzenia naukowego. Akcja toczy się zazwyczaj w przestrzeni kosmicznej.

Cechy konstytutywne fantasy i jej najważniejszy twórca

Cechą konstytutywną fantasy jest obecność magii, nie zaś, jak się często enigmatycznie definiuje, cudowność (Manlove 1975, Jackson 1981). Cud to zjawisko nadprzyrodzone, jaskrawo kontrastujące z prawami rządzącymi rzeczywistością. Magia w fantasy jest natomiast zasadą świata i siłą sprawczą większości zjawisk. W opisywanym uniwersum, zbliżonym realiami do średniowiecza, stanowiącego przeciwieństwo współczesności (Pustowaruk 2009), nie funkcjonują nowoczesna nauka i technika.

Pisarzem, który ukształtował fantasy w jego dojrzałej formie, był Anglik, John Ronald Reuel Tolkien, autor trylogii Władca Pierścieni (The Lord of the Rings 1954-1955). Nie tylko doprowadził on do końca proces egzomimetyzacji fantasy, lecz także odniósł się w konstrukcji swojego dzieła do pierwotnych wobec fantasy gatunków baśniowo-fantastycznych. Z tych powodów ogromna większość badaczy (z wyjątkiem Todorova 1987) uznaje go za twórcę gatunku lub jego najważniejszego autora.

Tolkien w listach (Tolkien 2010: 237-265), które stanowią, obok eseju O baśniach albo Drzewo i liść (On Fairy-Stories –zaprezentowany 1939, wydany 1947), jego manifest programowy, wskazał mit, baśń, legendę i sagę jako źródła inspiracji pisarskiej. Wszystkie te formy wprowadzają czytelnika w stan oczarowania (enchantment), Wtórnej Wiary (Secondary Belief), charakterystyczny dla literatury, którą chciał tworzyć Tolkien (O baśniach 2010). Na pokrewieństwo tych gatunków wskazują także naukowcy (Leyen 1973, Markiewicz 1987).

Fantasy a mit

Zamierzeniem Tolkiena było stworzenie mitów dla jego ojczyzny, Anglii. Dlatego fantasy odpowiada mitowi na jego najbardziej podstawowym poziomie znaczeniowym. Historia opowiadana w utworze ma za zadanie (szczególnie w najlepszych artystycznie realizacjach) przekazać kluczowe prawdy etyczne. Nie jest jednak, co wielokrotnie podkreślał Tolkien, prostą alegorią, lecz umożliwia różnorodne interpretacje. Przenosząc akcję w odległą przeszłość, pisarz wskazuje na uniwersalność swojej refleksji (Pustowaruk 2009), którą dodatkowo podkreśla klarowny podział na dobro i zło, pierwotne siły walczące o panowanie nad światem. Opowieść fantasy czerpie z mitologicznego rezerwuaru toposów (najpopularniejsze to inicjacja, przejście przez śmierć do nowego życia, Arkadia i wyprawa poszukiwawcza – quest), tworząc w obrębie utworu lub cyklu własną symbolikę (we Władcy Pierścieni tytułowy Pierścień, Białe Drzewo i inne).

Wtórność owej symboliki jest symptomem podstawowej różnicy, jaka zachodzi między mitami w sensie ścisłym a zamierzeniem mityczności, przyświecającym fantasy (Trocha 2009). W tym drugim wypadku nie zostają spełnione podstawowe cechy konstytutywne dla mitu (Łotman, Minc 1991). Po pierwsze, treści opisywane w fantasy nie są przedmiotem wiary, a leżące u jej podstaw założenia nie służą zaspokojeniu potrzeb religijnych czytelnika. Po drugie, związane z mitami rytuały religijne w znacznym stopniu wpływały na codzienne życie wyznawców, co w wypadku współczesnej literatury jest niemożliwe. Wpisana w mit powtarzalność, zarówno obrzędowa, jak i fabularna, wynika z podporządkowania go czasowi cyklicznemu: i to on – a nie, jak w fantasy, umieszczenie akcji utworu w przeszłości – stanowi o uniwersalizmie refleksji mitycznej. Po trzecie, u źródeł mitu tkwi tradycja ustna i nawet przy próbach nawiązywania do niej, pozostaje ona dla fantasy, ze względu na samą literackość gatunku, niedostępna.

Fantasy a baśń

Kolejna inspiracja gatunkowa, do której przyznawał się Tolkien, to baśń. Gatunek ten jest swoistym pomostem między mitem a literaturą popularną (Martuszewska 1997). O ile cechy wspólne fantasy i mitu można wyróżnić tylko na dużym poziomie ogólności, o tyle z baśni literatura ta czerpie już konkretne wzorce (Lasoń 1984, 1990). W baśni funkcję czynnika sprawczego pełni, tak jak w fantasy, magia. Nie jest ona zarezerwowana tylko dla postaci moralnie dobrych lub złych, lecz jest dostępna wszystkim, będąc immanentną cechą świata przedstawionego. Ostatecznie triumf odnosi jednak magia przypisywana pozytywnej – według szczególnych zasad waloryzacji, charakterystycznych dla świata baśniowego – stronie konfliktu. Świat ten jest z gruntu dobry, przejawy zła zaś, aby rzeczywistość powróciła do pierwotnego porządku, muszą zostać unicestwione. W baśni obowiązuje zasada, w myśl której dobro wygrywa, a zło zostaje ukarane, co często jest konsekwencją ingerencji mocy pozaziemskich (podobnie dzieje się w bajce magicznej, która kończy się zwykle zwycięstwem głupiego w walce z mądrym czy słabego – z silnym; ma to jednak nieco inne niż w baśni przyczyny). Regułę tę zachowuje Tolkien, nie kontynuuje jej jednak wielu późniejszych autorów (np. Ursula K. Le Guin, David Gemmell). Nie tylko konstrukcja świata przestawionego w fantasy, lecz także zaludniające ten świat postaci są inspirowane baśnią. Krasnoludy, elfy, czarodzieje – wszystkie te istoty mają rodowód baśniowy, choć na gruncie fantasy ich charakterystyka zostaje, często znacząco, zmodyfikowana. Z baśni pochodzi również powszechnie obecny w tej literaturze motyw antropomorfizacji sił przyrody (Leyen 1973), z której czyni się nawet odrębnego bohatera (por. wątki orłów i entów we Władcy Pierścieni).

Fantasy, poza cechami wspólnymi z baśnią, w wielu aspektach różni się od niej (Lasoń 1984). Czas i przestrzeń są w baśniach jedynie umowne; nie odnoszą się ani do świata realnego, ani do konkretnego uniwersum alternatywnego (Markiewicz 1987). Świat przedstawiony w fantasy, ze względu na egzomimetyczność tego gatunku, zostaje możliwie jak najszczegółowiej określony. Czytelnik poznaje dokładny czas akcji – choć nie zawsze jest on podany wprost, a np. według lat panowania władców czy według er – jak również jej umiejscowienie, często wraz ze starannie opisaną topografią. Znacząco rozbudowana jest także charakterystyka bohaterów. Mają oni indywidualne cechy fizyczne i psychiczne, własny sposób zachowania i uczucia. Niezależnie od klasy społecznej (we wcześniejszych postaciach gatunku) czy rasy (rozróżnienie to wprowadza Tolkien), do której przynależą, doświadczają fizycznych i psychicznych cierpień, jakie w rzeczywistości towarzyszą ludziom (wyjątkiem są Tolkienowscy Uruk-hai). Bohaterowie fantasy często stają wobec dylematów, dotyczących np. wyboru dalszej drogi, odpowiedzialności za towarzyszy, braku pożywienia (Pustowaruk 2009). Choć w przeżywanych przygodach towarzyszy im magia, nie mogą użyć jej do wykonania powierzonego zadania czy przyspieszenia swojej wędrówki.

Celem opowieści baśniowej jest jedynie rozwiązanie akcji i wynikający z niego morał; fantasy nie podlega takiemu mechanizmowi deterministycznemu (Lem 1996). Wartością autonomiczną jest tu sama opowieść, jej trwanie. Stąd bierze się epicka obszerność realizacji gatunku, które, co widać na przykładzie nowszych utworów (np. Belgariada (The Belgariad 1982-1984) Davida Eddingsa, Koło Czasu (The Wheel of Time 1990-)Roberta Jordana), z pojedynczych powieści przeradzają się w wielotomowe cykle lub sagi. Nacisk zostaje w tych przypadkach położony na opis całości egzomimetycznego uniwersum. Fabuły kolejnych części nie są już ze sobą bezpośrednio powiązane ani wątkiem (np. misji, wojny), ani osobą bohatera (często władcy, rycerza lub herosa), które upodabniały opowieści fantasy do gatunku legendy.

Fantasy a legenda

Klasyczne teksty fantasy odwołują się, za Tolkienem, do legend  jako jednego z głównych źródeł inspiracji. Sposób nawiązania do tej formy wskazuje, iż jest ona rozumiana jako bohaterska opowieść, dziejąca się w realiach średniowiecznych. W tym też znaczeniu pisał Tolkien o legendach (lub opowieściach) arturiańskich, których wpływy są w fantasy wyraźnie widoczne. Autor Władcy Pierścieni uważał jednak istniejące przekazy za niewystarczające. Stąd wziął się pomysł cyklu o Śródziemiu, który miał być swoistą kontynuacją jego rodzimej tradycji (Szyjewski 2004). Do opowieści Okrągłego Stołu nawiązuje także, w powieści Mgły Avalonu (The Mists of Avalon 1983), Marion Zimmer Bradley, choć jej utwór jest przykładem odmiennej, niż u Tolkiena, interpretacji motywu. Pisarka przedstawiła dzieje wczesnośredniowiecznej Anglii z perspektywy kobiet, które bronią, odchodzącego w przeszłość, świata magii.

Na terenie Europy kontynentalnej najbliższym odpowiednikiem gatunkowym legend arturiańskich wydają się chanson de geste. Fantasy czerpie z nich materiał do konstrukcji świata przedstawionego: przede wszystkim średniowieczne realia (Pustowaruk 2009), a często także motywy fabularne (np. walka o władzę, dworskie intrygi, przygody rycerzy, miłości książąt i księżniczek). Rozbudowuje tę rzeczywistość w duchu egzomimetyzmu, usuwając z niej jednocześnie pierwiastki religijne. Jeśli motywacja religijna jest w ogóle w fantasy obecna, to zwykle w innej formie i na innym poziomie znaczeń (Szyjewski 2004, Szóstak 2005).

Fantasy a saga

Tolkiena fascynowały także „opowieści Północy”. Sagi, będące formą przejściową między kroniką a romansem rycerskim, stwarzały możliwość połączenia historii, legendy i baśni (Tolkien, Listy 2010, Schlauch 1976), stając się jedną z najważniejszych inspiracji twórców fantasy (Pustowaruk 2009). Trzon fabuły sag dotyczył dziejów sławnego bohatera lub rodu (szczególnie dynastii). Schemat ten pojawia się w wielu utworach fantasy, przede wszystkim w formie cyklów opowiadań lub powieści. Tolkien natomiast zastosował go we Władcy Pierścieni tylko pomocniczo (wątki królów Gondoru i namiestników Rohanu).

Sagi, zanim zostały spisane, funkcjonowały w formie ustnej. Fantasy wykorzystuje także ten aspekt ich tradycji. Narrator lub bohaterowie niejednokrotnie wspominają o obecności w świecie przedstawionym takich opowieści, a także cytują ich fragmenty.

Fantasy a bestiariusz

Zaludniające fantastyczne krainy magiczne stworzenia nawiązują, pośrednio lub bezpośrednio, do wyobrażeń średniowiecznych, utrwalonych w legendach i bestiariuszach. Fantasy często nie rezygnuje z rozbudowanej symboliki, nadawanej takim zwierzętom w kulturze (Kobielus 2002), a przynajmniej stosuje do nich najbardziej elementarny podział na dobre i złe, służące dobrym lub złym mocom (Martuszewska 1993). Nacechowanie konkretnego gatunku zwierzęcego jest nierzadko odmienne w utworach różnych autorów (por. motyw smoka u  Tolkiena i w cyklu Dziedzictwo (The Inheritance 2002-2011) Christophera Paoliniego). Tworząc, zgodnie z zasadą egzomimetyzmu, szczegółową charakterystykę świata przedstawionego, pisarze kreują niejednokrotnie bardzo rozbudowane opisy jego fauny. Na podstawie takiej wizji, zawartej w utworach autora Władcy Pierścieni, powstał nawet osobny bestiariusz (Bestiariusz Tolkienowski 1996).

Równocześnie występują w literaturze fantasy stworzenia realnie istniejące. Im także nadawana jest symbolika pozytywna lub negatywna (we Władcy Pierścieni wartości dodatnie reprezentują orły, wartości ujemne – np. wrony).

Zwierzęta w wielu utworach fantasy urastają do rangi równoprawnego bohatera, czy to jako przyjaciel lub wróg człowieka, czy nawet zupełnie niezależna od niego postać. W takich przypadkach znacznie rozbudowany jest opis ich psychiki i zyskują one indywidualne cechy.

Fantasy a utopia

Całość egzomimetycznego świata fantasy można odnieść do utopii, jako że jest on dobry, a po zniszczeniu zła lub przywróceniu chwilowo zaburzonej równowagi, panuje w nim harmonia, pokój i dostatek. Stan ten nie występuje wprawdzie w zakończeniu każdego tekstu, ale jest zawsze, choćby domyślnie, oczekiwany w przyszłości. W przeciwieństwie do utopii fantasy nie promuje jednak żadnego konkretnego ustroju czy modelu społeczeństwa (Szacki 2000). Akcja utworów tego gatunku toczy się nie w rzeczywistości istniejącej współcześnie lub w przyszłości, jak to ma miejsce w utopii, lecz w przeszłości, co właściwie całkowicie uniemożliwia wskrzeszenie i zastosowanie obecnych w niej wzorców.

Autorzy fantasy zwykle chcą natomiast przekazać czytelnikowi konkretne wartości etyczne, które powinny determinować jego życie w realnym świecie (Urbaniak, Wstęp 2005).

Katarzyna Jaworska

Bibliografia przedmiotowa

Polska

Bereś S., Sapkowski A., Historia i fantastyka, Warszawa 2005.

Bruner K., Ware J., Znaleźć Boga we „Władcy Pierścieni”, tłum. J. Gorecka-Kalita, Kraków 2003.

Day D., Bestiariusz Tolkienowski, tłum. R. Giedrojć, J. Kokot, J.Z. Lichański, Poznań 1996.

Fantastyczność i cudowność. Fantasy w badaniach naukowych, red. T. Ratajczak, B. Trocha, Zielona Góra 2009.

Fantastyczność i cudowność. Wokół źródeł fantasy, red. T. Ratajczak, B. Trocha, Zielona Góra 2009.

Fantastyka XIX i XX wieku. Granice i pogranicza, red. J. Szcześniak, Lublin 2007.

Fantastyka, fantastyczność, fantazmaty, red. A. Martuszewska, Gdańsk 1994.

Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji: starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002.

Lasoń-Kochańska G., Baśń a fantasy – podobieństwa i różnice, „Fantastyka” 1984, nr 9 (24).

Taż, Magiczne zwierciadła baśni i fantasy, „Fantastyka” 1990, nr 2 (89).

Taż, Kobiety opowiadają świat. Szkice o fantastyce, Słupsk 2008.

Le Goff J., Świat średniowiecznej wyobraźni, tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa 1997.

Lem S., Fantastyka i futurologia, t. 1, Warszawa 1996.

Łotman J., Minc J., Literatura i mitologia, tłum. B. Żyłko, „Pamiętnik Literacki” 1991, z. 1.

Markiewicz H., Literatura a mity, „Twórczość” 1987, nr 10.

Martuszewska A., „Ta trzecia”. Problemy literatury popularnej, Gdańsk 1997.

Taż, Literackie zwierzyńce, [w:] Literacka symbolika zwierząt, red. taż, Gdańsk 1993.

Parowski M., Czas fantastyki, Szczecin 1990.

Pustowaruk M., Od Tolkiena do Pratchetta. Potencjał rozwojowy fantasy jako konwencji literackiej, Wrocław 2009. (Zawiera obszerną bibliografię dotyczącą gatunku.)

Roszczynialska M., Sztuka fantasy Andrzeja Sapkowskiego. Problemy poetyki, Kraków 2009.

Rozważając fantasy. Etyczne, dydaktyczne i terapeutyczne aspekty literatury i filmu fantasy, red. J. Deszcz-Tryhubczak, M. Oziewicz, Wrocław 2007.

Schlauch M., Stare sagi islandzkie, tłum. P. Niklewicz, Warszawa 1976.

Speina J., Mit w literaturze, [w:] tegoż, Typy świata przedstawionego w literaturze, Toruń 1993.

Tenże, W kręgu fantastyki, [w:] tegoż, Typy świata przedstawionego w literaturze, Toruń 1993.

Szacki J., Spotkania z utopią, Warszawa 2000.

Szóstak A., Fantasy – mit współczesny, [w:] Fantasy jako dobra nowina, red. M. Mikołajczak, P. Urbaniak, Wałbrzych 2005.

Szyjewski A., Od Valinoru do Mordoru. Świat mitu a religia w dziele Tolkiena, Kraków 2004.

Tolkien J.R.R., Listy, tłum. A. Sylwanowicz, Warszawa 2010.

Tenże, O baśniach albo Drzewo i liść, [w:] tegoż, Potwory i krytycy, tłum. R. Stiller, Kraków 2010.

Trębicki G., Fantasy – ewolucja gatunku, Kraków 2007. (Zawiera obszerną bibliografię dotyczącą gatunku.)

Trocha B., Degradacja mitu w literaturze fantasy, Zielona Góra 2009.

von der Leyen F., Mit i baśń, tłum. R. Handke, „Pamiętnik Literacki” 1973, z. 1.

Urbaniak P., „Świat Dysku” Terry’ego Pratchetta – zabawa konwencjami literatury fantasy. Motyw śmierci w cyklu „Świat Dysku”, [w:] Fantasy jako dobra nowina, red. M. Mikołajczak, P. Urbaniak, Wałbrzych 2005.

Wojnarowski T., Nowe mity angielskie Johna Ronalda Reuela Tolkiena, [w:] Fantasy jako dobra nowina, red. M. Mikołajczak, P. Urbaniak, Wałbrzych 2005.

Tenże, Wstęp, [w:] Fantasy jako dobra nowina, red. M. Mikołajczak, P. Urbaniak, Wałbrzych 2005.

Zgorzelski A., Born of the fantastic, Gdańsk 2004.

Tenże, Fantastyka, utopia, science fiction. Ze studiów nad rozwojem gatunków, Warszawa 1980.

Tenże, Funkcja ekwiwalentu jako czynnika genologicznego, [w:] tegoż, System i funkcja. Ustalenia metodologiczne i propozycje teoretycznoliterackie, Gdańsk 1999.

Tenże, Od noweli do cyklu powieściowego (funkcja kulturowych mechanizmów w literaturze niemimetycznej), [w:] tegoż, System i funkcja. Ustalenia metodologiczne i propozycje teoretycznoliterackie, Gdańsk 1999.

Tenże, SF jako pojęcie systemu historycznoliterackiego, [w:] tegoż, System i funkcja. Ustalenia metodologiczne i propozycje teoretycznoliterackie, Gdańsk 1999.

Obca

Apter T.E., Fantasy Literature. An Approach to Reality, Bloomington 1982.

Attebery B., The Fantasy Tradition in American Literature. From Irving to Le Guin, Bloomington 1980.

Fredericks C., The Future of Eternity. Mythologies of Science Fiction and Fantasy, Bloomington 1982.

Jackson R., Fantasy. The Literature of Subversion, London / New York 1981.

Manlove C.N., Modern Fantasy. Five Studies, Cambridge 1975.

Todorov T., The Fantasic. A Structural Approach to a Literary Genre, tłum. Richard Howard, Ithaca / New York 1987.

Wydawnictwa słownikowe, encyklopedie, opracowania

Haka-Makowiecka K., Makowiecka M., Węgrzecka M., Leksykon fantastyki. Postacie, miejsca, rekwizyty, zjawiska, Warszawa 2009.

Sapkowski A., Rękopis znaleziony w Smoczej Jaskini. Kompendium wiedzy o literaturze fantasy, Warszawa 2001.

Supernatural Literature of the World. An Encyclopedia, red. S. T. Joshi, S. Dziemianowicz, t. I-III, Westport / London 2005.