Zeugma

• Detrakcja
• Zeugma a schematy składniowe
• Diazeugma
• Zeugma prosta i złożona
• Zeugma złożona semantycznie (syllepsis)
• Hypozeuxis

Zeugma (gr. ζεῦγμα, „most”, „sprzężenie”, „spojenie”, „jarzmo”, ang. /niem. /fr. zeugma, ros. зевгма) – figura retoryczna tworzona przez oderwanie jednej bądź kilku części wypowiedzenia, w wyniku czego pozostałe paralelne człony składniowe zostają podporządkowane jednemu członowi nadrzędnemu (najczęściej frazie czasownikowej).

Niebezpośrednio o zeugmie wspomina Arystoteles w Retoryce (III.9), nie używając jednak tej nazwy. Pisze o wypowiedzi językowej, której człony są ułożone przeciwstawnie i spięte jednym orzeczeniem. Ma to być środek ułatwiający zrozumienie myśli. Pierwszą spośród znaczących retoryk starożytnych wzmiankujących o zeugmie jest, niegdyś przypisywana Cyceronowi, Rhetorica ad Herennium (I w. p.n.e.). Definicję jednak podaje dopiero Kwintylian w Kształceniu mówcy (I w. n.e.). W tomie IX poświęconym figurom retorycznym pisze on: wśród figur detrakcyjnych istnieje figura znana jako epezeugmenon, w której wiele zdań uzupełnionych jest tym samym czasownikiem, którego wymagałoby każde z nich, jeśli stałoby osobnochyba (przeł. Marian Nagajewicz). O zeugmie wspomina również rzymski gramatyk i nauczyciel retoryki, Donatus w dziele Ars grammatica (IV w. n.e.), a za nim Charisius i Diomedes (IV w. n.e.). W średniowieczu zeugmę omawia Beda w traktacie poetyckim Item librum de metrica arte… (VI w. n.e.). W czasach renesansu zeugma staje się szerzej znanym terminem retorycznym za sprawą rozprzestrzeniających się retoryk antycznych oraz opartych na nich podręczników (angielskie The Garden of Eloquence Henry’ego Peachama z 1577 i The Arte of English Poesie George’a Puttenhama z 1589, niemiecka Institutiones Rhetorices Philipa Melanchthona z 1519, włoska De arte rhetorica libri tres Cipriano Suareza z 1569). W Polsce pojęcie zeugma jest obecne m. in. w rozprawie Jakuba Górskiego z Benedyktem Herbestem, później zaś w dobrze znanym w czasach oświecenia podręczniku retoryki Prodromus reginae artium o. Stanisława Papczyńskiego (II poł. XVII w.).

Zeugma jako środek pojawia się w Starym Testamencie. Liczne jej przykłady można też odszukać w poezji klasycznej (np. Wergiliusz, Owidiusz) oraz przemowach retorów rzymskich (częsta u Cycerona). Stosowali ją starożytni historycy (Ksenofont, Tacyt). Ze względu na zaletę ekonomizacji zdań była spotykana we wszystkich językach naturalnych. O uniwersalności zjawiska może też świadczyć hipoteza analogii między figurami retorycznymi, w tym zeugmą, a budową utworów muzycznych (Bernstein, 1976:119).

Detrakcja

Kluczową rolę w zeugmie odgrywa zabieg wyłączenia pewnych elementów zdania, czyli detrakcja. Np. w wypowiedzeniu kilku komponentach można przeprowadzić redukcję elementu b, jak w podanym wzorze:

a-x/b-y

Złożono wieńce i złożono wiązanki kwiatów→Złożono wieńce i wiązanki kwiatów

Dzięki temu paralelny z b element a staje się nadrzędny wobec elementów x i y. Powstaje w ten sposób ich sprzężenie z członem nadrzędnym, które zestawia x i y w równorzędny sposób.
Wynikiem detrakcji jest wyrażenie o charakterze eliptycznym (opuszczającym element zdania możliwy do rekonstrukcji poprzez odczytanie kontekstu), zdynamizowane stylistycznie dzięki słownej ekonomii.

a(x/y)

Na początku było słowo, a na końcu frazes

Zeugma a schematy składniowe

We współczesnym języku polskim całostka składniowa może być utworzona przez (Saloni, Świdziński 2001:29):

a)szereg wyrazów zorganizowanych wokół centrum będącego formą finitywną czasownika lub jej ekwiwalentem dystrybucyjnym,
b)dwa zdania zorganizowane wokół centrum spójnikowego współrzędnego.

Zeugma stanowi często przejście od drugiego z wymienionych sposobówbudowania całostki składniowej do pierwszego. W wyniku detrakcji powstaje eliptyczna forma zdania złożonego. Punktem centralnym tak uzyskanego zdania pojedynczego jest forma finitywna czasownika.

W przypadku utworzenia wyrażenia z zeugmą z dwóch zdań, należy przesunąć punkt centralny jednego z nich. W przykładzie niżej wynik detrakcji to jedno zdanie pojedyncze oraz sprzężony z nim równoważnik zdania.

Czego chcesz od nas Panie za Twe hojne dary?

Czego [*chcesz] za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?

(Jan Kochanowski, Pieśń)

Po redukcji drugiego czasownika chcesz powstaje zdanie eliptyczne, sprzężone ze zdaniem pierwszym.
W trakcie lektury zdania z elipsą we frazie finitywnej czytelnik uzupełnia je w myślach analogicznie do zdania, w którym schemat został w pełni zrealizowany. Takie wypełnienie schematu, przez domyślne skopiowanie frazy czasownikowej, prowadzi do sprzężenia dwóch całostek składniowych w sposób pokazany niżej:

Podział ze względu na pozycję punktu centralnego w wypowiedzeniu
Dla tworzonego za pomocą zeugmy sprzężenia znaczące jest położenie elementu nadrzędnego. Jego umiejscowienie pozwala stopniować napięcie. Może się on bowiem znaleźć zarówno na początku lub na końcu, jak też w środku skoordynowanych ze sobą składników. Ze względu na tę cechę, wyróżniamy:

a) prozeugmę (łac. praeiuntio)

a(x/y)

Żądza zwycięża wstyd, śmiałość strach, rozum szaleństwo.

(Cyceron, Pro Cluentio)

b) mezozeugmę

x)a(y

Oebalon mieczem, Lycon walczy włócznią, Pedason ziemią.

(Henry Peacham, The Garden of Eloquence)

c) hypozeugmę (łac. adiunctio)

(x/y)a

Rodaku mój, Rzymianinie, przyjacielu, użycz uszu mi.

(William Szekspir, Juliusz Cezar)

Najczęściej występującym rodzajem zeugmy jest prozeugma, W odróżnieniu od dwóch pozostałych typów nie powoduje ona efektu antycypacji wynikającej z oczekiwania na element nadrzędny. Mezozeugma i hypozeugma sprawiają bowiem, że z każdą częścią poprzedzającą element nadrzędny wzrasta napięcie, a jego spadek następuje dopiero w momencie pojawienia się frazy sprzęgającej całość.

o, częstochowskich rymów jasnogórska potęgo

o, zapachu, perfumo, lawendo

wielobarwna tęczująca tańcująca wstęgo

niewyczerpalna nigdy wiwendo

odkrywczych kartografii zapoznana precyzyjna legendo

pełna gościnnych kosmicznych adresów agendo

astronautyczna siermięgo

–płyń po manowcach z włóczęgą –

(Edward Stachura, Kropka nad ypsylonem)

Wszystkie elementy składające się na tę niby-patetyczną apostrofę zostają podporządkowane frazie czasownikowej, która pojawia się dopiero na końcu, rozładowując nawarstwione długim wyliczaniem napięcie. Podobny efekt może zostać wywołany za pomocą mezozeugmy, przy czym w stopniowaniu napięcia nie uczestniczą te elementy, które następują już po członie nadrzędnym. Podział tekstu na dwie części może je natomiast grupować znaczeniowo bądź wyróżniać element pojawiający się na końcu jako nieprzystający do pozostałych. Działa tu często efekt zaskoczenia, jako że po wystąpieniu frazy nadrzędnej rozładowuje się napięcie i nie jest już oczekiwany żaden dodatkowy element.

Konia, szatę, łańcuch daje mu w darze – i zapewnienie, że kraj jego już plądrowany nie będzie.
(Ksenofont, Anabaza)

W przypadku prozeugmy składnik dynamiczny pojawia się na samym początku. Sama fraza czasownikowa traci w związku z tym siłę oddziaływania. Takiemu podkreśleniu ulega często jeden temat, co wynika z redukcji orzeczenia do roli klamry porządkującej wypowiedzenie.

Spójrzmy prawdzie w oczy: w nieobecne

oczy potrąconego przypadkowo

przechodnia z podniesionym kołnierzem; w stężałe

oczy wzniesione ku tablicy z odjazdami

dalekobieżnych pociągów; w krótkowzroczne

oczy wpatrzone z bliska w gazetowy petit;

w oczy pośpiesznie obmywane rankiem

z nieposłusznego snu (…)

(Stanisław Barańczak, Spójrzmy prawdzie w oczy)

Diazeugma

Do tej pory jako przykłady były przywoływane jedynie konstrukcje sprzężone za pomocą frazy czasownikowej. Tymczasem detrakcji mogą ulec również paralelne rzeczowniki, a członem nadrzędnym staje się wówczasfraza rzeczownikowa. Taki rodzaj zeugmy nazywany jest diazeugmą. Służy ona do opisywania sytuacji bardzo dynamicznych, oddaje poruszenie, często niemal jednoczesność występowania wielu czynności. Nie buduje wrażenia antycypacji, lecz raczej nadaje wypowiedzeniu charakter lekki, przeciwstawny napięciu wywoływanemu przez zeugmę sprzężoną frazą czasownikową.

Szofer, który coś otwierał, coś przykręcał i coś zamykał, wrócił za kierownicę.

(Virginia Woolf, Pani Dalloway)

Zeugma prosta i złożona

Jeżeli w powstającym po detrakcji wyrażeniu eliptycznym podporządkowanie jednemu członowi wszystkich pozostałych członównie wymaga naruszenia składni zgody lub rządu, ale jest budowane przez oczywistą elipsę, mamy do czynienia z zeugmą prostą (łagodną). Redukcję członów w tym przypadku motywuje jedynie oszczędność wypowiedzi.

Przydarzasz się słońcu, kiedy indziej chmurom

ale nader rzadko, więc nosisz się zagadkowo

wkręcając czas butem w piach jak niedopałek.

(Andrzej Sosnowski, Sezon na Helu)

Kwintylian nazywa taką figurę epezeugmenonem. W izolacji człony podporządkowane jednej frazie czasownikowej (przez zeugmę prostą), wymagałyby tej frazy w sposób oczywisty. Zeugma prosta, najpowszechniej stosowana, dzięki oderwaniu (detrakcji) jednego z czasowników realizuje cel ekonomii słownej, pozwalając uniknąć wielosłowia, jak w rozwinięciu zdania podanego wyżej:

*Przydarzasz się słońcu. Kiedy indziej przydarzasz się chmurom.

Jeżeli podporządkowanie chociaż jednego z elementów wymaga naruszenia składni, wówczas powstaje zeugma złożona syntaktycznie.

Na początku było słowo, a na końcu był frazes.

Na początku było słowo, a na końcu frazes.

(Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane)

Detrakcja tworzy w zeugmie złożonej silne napięcie w wyniku gramatycznego niedopasowania frazy nadrzędnej i jednego ze składników (było, frazes). W ten sposób nie tylko dynamizuje wypowiedzenie przez redukcję i sprzężenie, ale wywołuje także efekt dramatycznego niedopowiedzenia. Wyraźna elipsa zwraca uwagę na element nieprzystający.

Zeugma złożona semantycznie (syllepsis)

Syllepsis jest rodzajem zeugmy mogącym stosować zarówno jej prosty, jak i złożony schemat budowy. Poza powstającą w wyniku detrakcji elipsą czasownikowej frazy finitywnej, posługuje się ona również zjawiskiem homonimii.

a-x/b-y

* Germania od Sarmatów i Daków oddzielona jest górami i oddzielona jest bezustannym lękiem.

Detrakcji ulega element b, tworząc sprzężenie abstraktu (lęk) oraz konkretu (góry). Homonimiczne znaczenie zyskuje fraza czasownikowa oddzielona jest ze względu na subtelną różnicę semantyczną między jej użyciem wutartym związku z rzeczownikiem granica oraz mniej oczywistym odniesieniem do lęku.

a-x/b-y

Germania od Sarmatów i Daków oddzielona jest górami i bezustannym lękiem.

(Tacyt, Germania)

Hypozeuxis

Na koniec należy także wspomnieć o figurze, która stanowi odwrotność zeugmy. To hypozeuxis, gdzie każda całostka składniowa operuje własną frazą czasownikową.

Będziemy walczyć na plażach. Będziemy walczyć na lądowiskach. Będziemy walczyć na polach i na ulicach, będziemy walczyć na wzgórzach. Nie poddamy się nigdy!

(Winston Churchill, przemówienie w przeddzień lądowania w Normandii)

Figura ta może powstać przez powtórzenie tego samego czasownika tam, gdzie łatwo mógłby zostać pominięty. Eliptyczna budowa wypowiedzenia i jego sprzężenie przez jedną frazę czasownikową tworzyłyby wtedyzeugmę prostą.

Rozwija się dróg gwiezdnych rulon

ziemia się toczy za Zwierzem

jak przetrwać noce cwałujące do bólu

dni fabrykę huczącą jak przeżyć

(Józef Czechowicz, We czterech)

Konstrukcja hypozeuxis opiera się zatem na zasadach symetrycznych do zasad konstruowania zeugmy.

Aleksandra Makowska

Bibliografia przedmiotowa

Angielska

Bernstein L., Musical Semantics [w:] The Unanswered Question. Six Talks at Harvard, Cambridge 1976.

Bullinger E.W., Figures Involving Omission [w:] Figures of Speech Used in Bible [online]. Dostępny: http://www.scribd.com [14 czerwca 2012].

Coste D., Polyreference and comparatio [w:] Narrative as Communication, Minnesota 1989.

Derrida J., Acts of literature, red. D. Attridge, London 1992.

Tenże, The Double Session [w:] Dissemination, tłum. B. Johnson, New York 2004.

Genette G., Narrative Discourse: An Essay in Method, tłum. J.E. Lewin, Ithaca 1983.

Giertz I., Semantic Relations in the Phenomenon of Syllepsis, Köln 2003.

Kinczewski C., Is Deconstruction an Alternative? [w:] The Textual Sublime. Deconstruction and Its Differences, red. H.J. Silverman, G.E. Aylesworth, New York 2003.

Peacham H., The Garden of Eloquence. A rhetorical bestiary, red. W.R. Espy, New York 1983.

Riffaterre M., Compulsory reader response: the intertextual drive [w:] Intertextuality: theories and practices, red. M. Worton, J. Still, New York 1991.

Riffaterre M., Syllepsis, „Critical Inquiry”, 1980 nr 6.

Tissol G., Appendix B: Syllepsis and Zeugma [w:] The Face of Nature. Wit, Narrative and Cosmic Origins in Ovid’s Metamorphosis, Princeton 1997.

Kuang-Ming W., Two routes of metaphor [w:] On Metaphoring: A Cultural Hermeneutic, Boston 2001.

Polska

Arystoteles, Retoryka. Retoryka dla Aleksandra. Poetyka, red. H. Podbielski, Warszawa 2008.

Cichocka H., Teoria retoryki bizantyńskiej, Warszawa 1994.

Taż, Zarys historii retoryki: od początku do upadku cesarstwa bizantyjskiego, red. J. Z. Lichański, Warszawa 1993

Cyceron, O humorze i dowcipie [w:] O mówcy, tłum. B. Awianowicz, Warszawa 2011.

Grochowski G., Tekstowe hybrydy. Literackość i jej pogranicza, Wrocław 2000.

Jakobson R., W poszukiwaniu istoty języka, red. M. Mayenowa, Warszawa 1989.

Kupis S., Niedoceniony podręcznik retoryki Stanisława Papczyńskiego, Lublin 2006.

Lemmermann H., Szkoła retoryki, tłum. B. Sierocka, Wrocław 1995.

Mitosek Z., Teorie badań literackich, Warszawa, 2004.

Nagnajewicz M., Tropy w trzech stylistykach łacińskich, „Meander”, Warszawa 1971 (1), 1972 (1), 1973.

Saloni Z., Świdziński M., Składnia współczesnego języka polskiego, Warszawa 2011.

Świdziński M., Właściwości składniowe wypowiedników polskich, Warszawa 1996.

Winiecka E., O sylleptyczności tekstu literackiego, „Pamiętnik Literacki”, Wrocław 1995 nr 95.

Taż, Białoszewski sylleptyczny, Poznań 2006.

Wydawnictwa słownikowe, encyklopedie, opracowania

Korolko M., Sztuka retoryki: przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.

Lausberg H., Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, tłum. A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002.

Sławiński J., Słownik terminów literackich, Wrocław 2002.

Ziomek J., Retoryka opisowa, Wrocław 2000.

Oxford Dictionary [online]. Dostępny: http://www.oed.com [14 czerwca 2012].