- Właściwości akcentu ukryte w siatce metrycznej
- Graficzna prezentacja wyników analizy metrycznej
- Wybrane założenia teoretyczne
- Rekonstrukcja usuwania zbitek akcentowych
Teoria reprezentacji metrycznej akcentu (ang. metrical stress theory) zakłada, że jest on zauważalną zmianą intonacyjną, ukształtowaną przez strukturę relacyjną języka. Możliwe pozycje akcentu, tak w wyizolowanych leksemach, jak i w rozbudowanych wypowiedziach, są określane przez zasady fonologiczne.
Teoria reprezentacji metrycznej akcentu jest efektem badań w dziedzinie fonologii generatywnej. Zakłada istnienie prymarnych struktur, które pozwalają na wychwycenie warstwy akcentowej o zróżnicowanym natężeniu. W słuchowym odbiorze wypowiedzi struktury te powodują m.in. wrażenie wyrównania odstępów między akcentami w stopniu większym niż w rzeczywistości. Teoria ma też na celu stworzenie metody badawczej, którą można będzie zastosować w opisie wszystkich języków świata, zarówno tonicznych, jak iloczasowych.
Główne założenia teorii zebrał i opracował amerykański językoznawca, Bruce Hayes w książce Metrical Stress Theory: Principal and Case Studies (1995). Do uporządkowania jednostek akcentowanych i nieakcentowanych wykorzystał on pojęcie stopy oznaczającej układ sylab lub mor. Zrekonstruował również szeroką grupę reguł gramatycznych, które odpowiadają za kształtowanie układu akcentowego leksemu, frazy i zdania z wybranego systemu językowego.
Właściwości akcentu ukryte w siatce metrycznej
Efektem analizy metrycznej akcentu jest siatka metryczna z warstwowym ułożeniem symboli X (graficzny odpowiednik akcentu). Na kolejnych poziomach tej siatki kształtują się związki między akcentami nadrzędnymi i podrzędnymi. W przypadku pojawienia się symboli X na tej samej warstwie, zawsze zachodzi któraś z następujących sytuacji: albo jeden X okazuje się hipotaktyczny (podrzędny) względem drugiego (x1>x2/ x1<x2), albo oba symbole X podporządkowane są trzeciemu (x1;x2<x3). Jest to tzw. kulminatywna funkcja akcentu (ang. culminativity). Dzięki powtarzaniu się tej operacji na kolejnych poziomach percepcyjnych siatki metrycznej, powstają coraz to większe jednostki skupione wokół jednego akcentu głównego (po włączeniu ich do stopy), aż do uzyskania ostatniej warstwy z jednym symbolem X. Wielowarstwowa różnica poziomów percepcyjnych w siatkach metrycznych nadaje w ten sposób akcentowi także charakter hierarchiczny.
Badania pozwoliły na zaobserwowanie pewnej rytmiczności akcentu (ang. rhytmic distribution). Odstępy między jednostkami są odbierane jako równe, istnieje nawet melodia mowy (szczególnie wyraźna w angielskich nursery rhymes czy polskich wyliczankach). Nie można jednak stwierdzić, że układ akcentowy jest układem czysto muzycznym. Mowa nie zakłada bowiem równych różnic w wysokości dźwięków, a muzyka w porównaniu z nią jest odbierana jako „sztuczna”. Istnieją języki, w których słowo sześciosylabowe będzie składało się z przeplotu sylab akcentowanych i nieakcentowanych – . x . x . x(równe spacje), lecz nie istnieje ani jeden, w którym układ wyglądałby tak: . . . x x x (z powodu niemożliwego w artykulacji bliskiego ułożenia jednostek akcentowanych).
Akcent nie ma też właściwości asymilacyjnych, tzn. wystąpienie symbolu X na jednej sylabie nie warunkuje pojawienia się symbolu X na następującej lub poprzedzającej zgłosce.
Graficzna prezentacja wyników analizy metrycznej
Wyniki analiz przedstawiane są za pomocą tzw. siatek metrycznych o pełnym klamrowaniu (ang. brakceted grids). Jest to efekt połączenia dwóch prostszych sposobów obrazowania struktur metrycznych: klamer (ang. brackets) oraz siatek (ang. grids, czasem pure grids). Modyfikacja polega tu na początkowym wyróżnieniu warstw akcentowanych (element siatki metrycznej), a następnie na objęciu klamrami części mających wspólny akcent główny. Operację tę przeprowadza się na każdym z poziomów. Najwyższy poziom przeznaczony jest tylko dla jednego akcentu. Np. dla słowa o czterech sylabach o akcencie padającym na przedostatnią sylabę, siatka metryczna z klamrowaniem wyglądałaby następująco:
( x )
( x . ) ( x . )
( ( _ _ ) ( _ _ ) )
_ – oznacza jedną sylabę (lub morę w systemach iloczasowych)
. – oznacza brak akcentu na danej sylabie (na wyższym poziomie pomijany jest znak nieakcentowanej sylaby);
x – oznacza pojawianie się akcentu na danej sylabie.
(Zobacz: Stopy antyczne w teorii akcentu metrycznego)
Wybrane założenia teoretyczne
Jednostki akcentowane i nieakcentowane łączone są w stopy, przez które należy rozumieć grupę mor lub dwie sylaby. Teoria wykorzystuje trzy struktury oparte na dwóch stopach antycznych: jamb, trochej moraiczny, trochej sylabiczny. (Zobacz: Stopy antyczne w teorii akcentu metrycznego)
Utrzymanie ciągłości kolumny (ang. continous column constraint) to zasada, wg której każdy wyższy poziom siatki metrycznej musi zgadzać się pod względem pozycji symboli X z warstwami niższymi. Nie można nadać wartości akcentowanej na poziomie n+1 jednostce bez akcentu na poziomie n. Jeśli reguły fonologiczne wymagałyby utworzenia warstwy „n” w sposób niepoprawny, to są one przez tę zasadę wypierane. Jeśli sylaba jest częścią struktury rytmicznej na danej warstwie, to w naturalny sposób musi wchodzić w te struktury także na niższych poziomach. Zasada wzajemnej odpowiedniości warstw w kolumnie ma związek z rytmicznym aspektem akcentu.
x
pozim n+1 x x x
poziom n x . x . x . x
_ _ _ _ _ _ _
siatka metryczna (poprawna)
* x
poziom n+1 x x x
poziom n x . x . x . x
_ _ _ _ _ _ _
* siatka metryczna pomijająca zasadę utrzymania ciągłości kolumny (niepoprawna)
Usuwanie zbitek akcentowych zapewnia w każdej warstwie eurytmię, która jest warunkiem uznania wartości akcentowej poziomu za poprawną (ang. stress clash theory [wg Libermana i Prince’a]) (Hayes, Puppel 1985: 67). Duże rozbieżności w odległościach między wzniesieniami powodują zaburzenia rytmu. Utrzymanie eurytmii zapewnia także zachowanie zasady rytmicznych odstępów (ang. rhytmic interval theory). W polszczyźnie oznacza to utrzymywanie zbliżonych do dwóch sylab przerw między akcentami.
Zasada lewej/ prawej strony (ang. end rule left/ end rule right) określa sposób budowania jednostek akcentowanych. Po pogrupowaniu składników metrycznych w akcentowane elementy, oznacza się je zaczynając od lewej lub prawej strony (odpowiednio: akcent inicjalny lub oksytoniczny), zależnie od wymagań danego języka.
Sposoby usuwania zbitek akcentowych
Zbitkę akcentową zdefiniować można jako zbyt bliskie położenie dwóch akcentów na tym samym poziomie w siatce metrycznej. Teoria reprezentacji metrycznej akcentu zajmuje się również rekonstrukcją mechanizmów zapobiegających temu zjawisku.
Ruch symbolu X (ang. move x) pozwala na przesunięcie jednego symbolu X w obrębie tej samej warstwy o maksymalnie dwie pozycje.
Ważne są tutaj dwa założenia:
a) zasada musi być zastosowana w sposób zgodny z regułą o utrzymaniu ciągłości kolumny (akcent zawsze przesuwany jest na pozycję zapewniającą eurytmię, ale tylko do kolumny akcentowanej także na niższej warstwie);
b) oddalany jest akcent poboczny od głównego, a przypadki o odwrotnym przesunięciu są wyjątkami, wymagającymi szczególnego uzasadnienia (np. w poezji).
Niektóre systemy językowe przewidują ograniczenie kierunku przesunięcia symbolu X. Np. język islandzki zdominowały zmiany prawostronne, a jedynie w szczególnych przypadkach dopuszczalne jest przesunięcie X w kierunku kolumny lewej. W języku polskim ruch symbolu X nie jest uprzywilejowany w żadną ze stron. Jego zastosowanie wynika jedynie z wymogów danego leksemu (przy zachowaniu pozostałych zasad). Hayes zaznacza, że istnieją niekiedy dwie możliwe realizacje akcentowe, inne dla mowy codziennej, inne dla recytacji.
Dezakcentacja (ang. Hayes: destressing; Kager 1995: 385 – delete x) jest konieczna w miejscu zbitki akcentowej niemożliwej do usunięcia za pomocą ruchu symbolu X. Operacja ta polega na zdjęciu symbolu X z czubka kolumny w warstwie, w której występuje zbitka. Podobnie jak przy zasadzie ruchu symbolu X, dezakcentacja uzasadnia usunięcie słabszego akcentu, nie zaś głównego. Założenie to wiąże się z oczywistą konsekwencją utrzymania ciągłości kolumny, czyli dążeniem do osłabiania sylab słabych, a wzmacniania sylab o mocniejszym akcentowaniu. Częściej dotyczy leksemów niż fraz, istnieją jednak przykłady z języków francuskiego i włoskiego na dezakcentację we frazach.
Liberman i Prince jako pierwsi zajęli się badaniem ponadmetryczności (ang. extrametricality), którą Hayes włączył jako subteorię do teorii reprezentacji metrycznej akcentu. Zjawisko to zauważono w językach o rozróżnieniu na sylaby lekkie i ciężkie (np. w języku estońskim), ale ponadmetryczność znalazła zastosowanie także w innych systemach. Jest ona związana z faktem, że fonologiczna budowa sylaby wpływa na jej wartość akcentową (sylaby złożone ze spółgłoski i samogłoski są lekkie, a sylaby zawierające szereg: spółgłoska + samogłoska + spółgłoska ― są ciężkie, a nawet superciężkie). Badacze zauważyli w niektórych przykładach, że ignorancja sylabotwórczości ostatniej głoski (zmiana jakości sylaby) prowadzi do neutralizacji w rachunku metrycznym. Składnik ponadmetryczny to zatem taki, który w analizie staje się nieistotny. Możliwa jest, co więcej, sytuacja, w której ponadmetryczność nie ogranicza się do wybranej głoski w sylabie, ale zachodzi na jednym poziomie siatki i obejmuje całą grupę głosek. W takim przypadku uznaje się nadrzędność procesu w stopie nad ponadmetryczną spółgłoską w sylabie.
Powyższy przykład pokazuje istotną cechę składnika ponadmetrycznego: peryferyjność pozycji w leksemie. Ponieważ leksem może stracić tę właściwość w derywatach (przypadkach zależnych), wtedy usuwana jest też ponadmetryczność. Tak dzieje się w leksemach o akcencie proparoksytonicznym uniwersy<tet> (Kager 1995: 379) czy rzeczpospolit<a>, których formy przypadków zależnych akcentowane są paroksytonicznie. Dzieje się tak, ponieważ w formie uniwersytetu, rzeczpospolitej składnik ponadmetryczny tracąc peryferyjność zyskuje wartość jednostki uwzględnianej w rachunku metrycznym.
Emilia M. Stokowska
Bibliografia:
Dłuska M., Prozodia języka polskiego, Warszawa 1947.
Hayes B., Iambic and Trochaic Rhythm in Stress Rules, „Berkeley Linguistics Society” 1985 nr 13, s. 429-446.
Tenże, Metrical Stress Theory: Principles and Case Studies, Chicago/ London 1995.
Tenże, Puppel S., On the Rhythm Rule in Polish [w:] red. H. van der Hulst i N. Smith, Advances in Nonlinear Phonology, Dodrecht 1985, s. 59-81.
Tenże, The Prosodic Hierarchy in Meter [w:] red. P. Kiparsky i G. Youmans, Rhytm and Meter, Orlando 1989.
Inkelas S., Prosodic Constituency in the Lexicon, New York/London 1990.
Kager R., The Metrical Theory of Word Stress [w:] red. J. Goldsmith, A Handbook of Phonological Theory, Cambridge/ Oxford 1995, s. 367-402.
Nivette J., Zasady gramatyki generatywnej, przeł. J. Rokoszowa, red. nauk. A. Heinz, Wrocław 1976.
Sadowski W., Siatka metryczna,http://sensualnosc.ibl.waw.pl (strona internetowa projektu „Sensualność w kulturze polskiej”, red. W. Bolecki et al.).
Poetyka - dynamiczny podręcznik 