reportaż podróżniczy (ang. travel reportage, fr. un reportage de voyage, ros. putievoj oczerk, niem. Reisereportage) – odmiana reportażu, która powstała ze skrzyżowania dwóch tradycji: szeroko pojętego podróżopisarstwa oraz rozwijającego się od połowy XIX wieku dziennikarstwa prasowego. Reportaż podróżniczy nie jest odmianą ustabilizowaną w jednym, kanonicznym kształcie. Odróżnia się on jednak wyraźnie od form poprzedzających (tekstów prereportażowych) oraz od gatunków do niego podobnych (np. XX-wiecznej relacji z podróży lub dziennika podróży). Dlatego też w praktyce badawczej przyjęło się ustalenie, że reportaż podróżniczy sensu stricto ma swój początek w dwudziestoleciu międzywojennym.

Teoretycy (Piechota 2002, Witosz 2007) zaznaczają, że można mówić jedynie o dwóch cechach konstytuujących tę odmianę. Jest to, po pierwsze, tematyka podróży odbytej w planie realnym (nie wyobrażonym lub symbolicznym). Podróż oznacza dla autora utożsamianego z narratorem opuszczanie środowiska, z którego się wywodzi, i próba eksploracji terenu z jego perspektywy uznawanego za „obcy”. Drugą cechą jest silnie zaznaczona perspektywa podmiotowa. Narrator w reportażu podróżniczym przyjmuje różnorakie role: niezaangażowanego obserwatora, uczestnika lub świadka starającego się jak najlepiej zrozumieć zachowania i motywy swoich bohaterów. Współistniejące w tekście odmienne punkty widzenia (wypowiedzi reportera, postaci, ekspertów, cytaty z dokumentów) stwarzają dialogowe interakcje: równości, hierarchii, konfliktu lub kooperacji (Witosz 2007).

Artur Rejter wskazuje na trzy okresy kształtowania się polskiego reportażu podróżniczego jako wtórnego gatunku mowy (Rejter 2000: 335-336). Z okresu pierwszego (od XVI do XVIII wieku) pochodzą dwie istotne grupy tekstów, reprezentujące tendencje, których wzajemne przyciąganie się i zazębianie w toku dziejów zaowocuje z czasem ukształtowaniem się reportażu podróżniczego. Grupa pierwsza to teksty o tematyce związanej z podróżą: hodoeporikony, itineraria, opisy legacji. Słowo hodoeporikon oznaczało w starożytnej Grecji poetycki lub prozaiczny opis podróży. Analogicznym gatunkiem uprawianym przez Rzymian było itinerarium, które mogło przybrać zarówno formę satyry, jak i elegii (Lucyliusz, Horacy, Owidiusz, Rutyliusz). We wczesnym średniowieczu itineriariami nazywano relacje z pielgrzymek do miejsc świętych. Do wzorców antycznych związanych z podróżopisarstwem odwoływali się humaniści renesansowi, zwłaszcza, jak wskazują badacze (Krzywy 2006: 295), nowołacińscy poeci niemieccy (obszerne antologie tych utworów wyszły pod koniec wieku XVI w opr. N. Chytraeusa i N. Reusnerusa). Poetyckie opisy podróży powstawały również w Polsce. Ich twórcami byli: Kallimach, autor pierwszego powstałego w Polsce hodoeporikonu Ad Fanniam Sventocham Carmen oraz m. in. J. Dantyszek, J. Rybiński, K. Janicjusz. Były to najczęściej poematy elegijne, wykorzystujące wzorzec owidiański. Jednym z ważniejszych renesansowych hodoeporikonów stworzonych w języku polskim jest poemat Flis S. Klonowica. Obszarami chętnie eksplorowanymi przez Polaków od średniowiecza do baroku były: Ziemia Święta (relacje bernardyna, brata Anzelma Polaka, J. Goryńskiego, M. K. Radziwiłła Sierotki) oraz tereny sułtanatu tureckiego, do którego udawali się polscy posłowie (E. Otwinowski, S. Oświęcim, S. Twardowski).

Druga grupa tekstów z tego okresu to dzienniki i pamiętniki, a przede wszystkim te ich odmiany, których tematyczną dominantę stanowił opis zagranicznych wypraw autora. W XVI-wiecznej literaturze przeważa konwencja relacji diariuszowej (dziennik z odbytej w latach 1584-87 podróży włoskiej M. Rywockiego, Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków J. Piotrowskiego). W XVII wieku jest ona stopniowo wypierana przez narrację swobodniejszą, bardziej zbliżoną do gawędy (Dziechcińska 1990: 543), czego modelowym przykładem są Pamiętniki J. Ch. Paska. Dalszy rozwój piśmiennictwa pamiętnikarskiego przypada na okres oświecenia. Wśród bardzo licznych tekstów powstałych w tamtym czasie na uwagę zasługują: Proceder podróży i życia mojego awantur S. z Rusieckich Pilsztynowej, która wraz z mężem lekarzem przebywała m. in. w Turcji i na Bałkanach (Cieński 1991: 388), Dziennik podróży jako efekt wyprawy St. Staszica do Włoch oraz Pamiętniki czasów moich  J. Ursyna Niemcewicza, zawierające opis podroży autora do Stanów Zjednoczonych.

Drugi okres kształtowania się reportażu podróżniczego obejmuje wiek XIX. Zdaniem A. Rejtera, w podróżniczych tekstach niefikcjonalnych zaobserwować można znaczny – w porównaniu z utworami charakterystycznymi dla okresu pierwszego – udział elementów stylu artystycznego. Natomiast w płaszczyźnie opowiadania w miejsce określeń czasowych pojawiają się nazwy kolejno odwiedzanych miejsc. W okresie drugim pojawi się również struktura narracyjna rozważania, która nada utworom nowy aspekt: abstrakcyjny i intelektualny (Rejter 2000: 336).

W romantyzmie największą popularnością cieszyły się dzienniki podróży. Ogólnoeuropejską modę zapoczątkowały w Europie teksty H. Fieldinga (Dziennik podróży do Lizbony), R. Chateaubrianda (Voyage en Amerique) oraz L. Sterne’a (Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy). Ten schemat gatunkowy doczekał się wielu realizacji również w Polsce (teksty I. Czartoryskiej, J. Kopcia, M. Wirtemberskiej). Dzienniki oraz obszerne, często wzbogacone partiami dygresyjnymi relacje, bywały często pokłosiem tzw. „wielkich podróży” (grand tours) odbywanych przez młodych przedstawicieli elit w celach edukacyjno-towarzyskich. W Polsce występowało dodatkowo motywowane względami patriotycznymi zjawisko „ojczystej wielkiej podróży” (Kamionka-Straszakowa 1994: 700). Efektem takich wypraw były m. in. Listy z narodowej pielgrzymki R. Berwińskiego oraz Dziennik z podróży do Tatrów S. Goszczyńskiego, dzieło o wybitnych walorach poznawczych i literackich. Ważnym osiągnięciem romantycznego podróżopisarstwa polskiego były również Podróże po starożytnym świecie W. Wężyka.

Przełom w dziedzinie twórczości dokumentarnej przynosi pozytywizm. H. Markiewicz dzieli dorobek niefikcjonalny epoki na dwie grupy: pierwsza z nich to pamiętniki, natomiast druga, podróżopisarstwo, związana była bezpośrednio z gwałtownym rozwojem prasy na ziemiach polskich. Tematyka pamiętników oscylowała głównie wokół powstania styczniowego i jego reperkusji w postaci zesłań na Sybir (Podróż więźnia etapami do Syberii w r. 1854 A. Gillera, Siedem lat katorgi S. Tokarzewskiego). Druga grupa tekstów obejmowała opisy podróży uznanych literatów, dla których twórczość niefikcjonalna była efektem ubocznym właściwej pracy literackiej (J. I. Kraszewski, M. Konopnicka, A. Świętochowski, K. Chłędowski, A. Dygasiński). Głównymi celami peregrynantów były wówczas Włochy, Anglia, Afryka, Bliski Wschód oraz Stany Zjednoczone. Najważniejszym utworem tego okresu są Listy z podróży do Ameryki H. Sienkiewicza, łączące „przenikliwe obserwacje z różnorodnością form podawczych” (Markiewicz 1999: 362). Z kolei w okresie Młodej Polski powstają utwory istotne dla rozwoju reportażu jako gatunku: Na przełęczy St. Witkiewicza oraz Pielgrzymka do Jasnej Góry i Z ziemi chełmskiej Władysława Reymonta. Zwłaszcza te dwa ostatnie traktowane są jako ogniwo spajające zjawiska dokumentalne końca XIX oraz pierwszej połowy XX wieku (Sztachelska 1997: 29).

W tekstach pozytywistycznych i młodopolskich opisy stosunków społecznych dominują nad opisem krajobrazu, a płaszczyznę faktograficzną przenikają elementy publicystyczne: uogólnienia, tezy, perswazja (Niedzielski 1994: 822). Ukształtowane w tym okresie „konwencje reportażowe” znajdą potem swoje rozwinięcie w reportażu właściwym.

Wyodrębniony przez Rejtera okres trzeci przypada na wiek XX, który jest ogniwem końcowym kształtowania się formuły reportażu podróżniczego. Ma tu jednocześnie miejsce sygnalizowany już wcześniej paradoks: gatunek ten nie posiada w swym dojrzałym kształcie „ostrych i jasnych wyznaczników strukturowania ramy tekstowej” (Rejter 2000: 338). Autorzy reportaży pragną zaskakiwać czytelnika i przyciągać jego uwagę. Stosują w tym celu oryginalne rozwiązania, często będące elementami zapożyczonymi z innych konwencji gatunkowych, zarówno fikcyjnych, jak i dokumentarnych (zobacz: reportaż polski – literackość).

Narodziny reportażu jako gatunku miały bezpośredni związek z koncepcjami niemieckiej nowej rzeczowości oraz radzieckiej „literatury faktu”, w świetle których literatura niefikcyjna miałaby zastąpić „zużytą” beletrystykę. W Polsce popularyzatorem nowych zjawisk (należała do nich np. działalność grupy Przedmieście) był Aleksander Wat. Podróżnicza odmiana polskiego reportażu doczekała się w okresie międzywojennym bardzo licznych realizacji. Do najpopularniejszych autorów należeli: K. Pruszyński, A. Nowaczyński, K. Wrzos, A. Janta-Połczyński, K. Beylin, M. Wańkowicz, A. Fiedler. Reporterzy ci wyjeżdżali (często na zlecenie redakcji, w których pracowali) do Niemiec, Francji, Włoch, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego, Brazylii. Reportaże podróżnicze dwudziestolecia pozwalały zaspokajać ciekawość czytelników, podsycaną przez skrótowe z natury informacje bieżące, zdjęcia i kroniki filmowe. Ich twórcy „mieli często ambicje całościowego spojrzenia na daleki i obcy kraj” (Piechota 2002: 39). W tekstach tego okresu wyraźnie zaznaczały się dwie najistotniejsze dla rodzącego się gatunku cechy: dokumentalizm oraz czynna postawa podmiotu wobec obcej rzeczywistości. Oznacza ona, że narrator nie jest wyłącznie rejestratorem informacji o przedmiocie poznania. Choć nie ma prawa ingerować w ich treść, to spoczywa na nim wymagające twórczego wysiłku zadanie połączenia ich w pewne układy oraz wysnucia wniosków.

W okresie drugiej wojny światowej zapotrzebowanie na fikcję maleje, a największe powodzenie zyskują tworzone przez Polaków na emigracji gatunki typowe dla literatury faktu: relacje świadków, dzienniki, wspomnienia, reportaże (Święch 1997: 395). Wśród tych ostatnich dominują teksty traktujące o klęsce wrześniowej oraz korespondencje wojenne (m .in. reportaże lotnicze A. Fiedlera Dywizjon 303, Bitwa o Monte Cassino M. Wańkowicza oraz nienależąca w ścisłym sensie do obszaru literatury niefikcjonalnej powieść reportażowa K. Pruszyńskiego, Droga wiodła przez Narvik). Na oddzielną uwagę zasługują wybitne dzieła reportażowo-autobiograficzne z tego okresu: Klucze M. Kuncewiczowej oraz Szkice piórkiem A. Bobkowskiego – sprawne narracyjnie i błyskotliwe notatki z pobytu w okupowanej Francji, zamknięte po wojnie w cyklu opowiadań. Kolejnym ważnym obszarem piśmiennictwa dokumentalnego związanego z wojną jest literatura łagrowa, w której opisy krajobrazów i rdzennych mieszkańców obszarów zsyłek są jedynie marginalnym dodatkiem do zapisu doświadczenia ekstremalnego (G. Herling-Grudziński, J. Czapski).

Po wojnie, z powodu ograniczeń politycznych, dziennikarzom trudniej było jeździć na zagraniczne wyprawy. Jednocześnie wydawano w Polsce przekłady reporterskich książek z zagranicy, a wydawnictwem wyspecjalizowanym w tej dziedzinie były Iskry. W tym okresie drukowano także reportaże zagraniczne nielicznych polskich autorów (A. Urbańczyka, M. Azembskiego, K. Dziewanowskiego, W. Górnickiego, M. Wańkowicza, W. Giełżyńskiego, O. Budrewicza). W 1974 r. nakładem Iskier ukazała się książka Kirgiz schodzi z konia autorstwa młodego reportera oraz korespondenta Polskiej Agencji Prasowej, Ryszarda Kapuścińskiego. Poza Kirgizem wyda on jeszcze dziewięć książek reporterskich, będących nie tylko przykładami realizacji wzorca reportażu podróżniczego, ale także szkicami o złożonym potencjale intelektualnym, filozoficznym i historiozoficznym.

Nie doczekały się stosownych monografii reportaże podróżnicze z lat 90. oraz pierwszej dekady XXI wieku. W początkach transformacji w polskiej prasie (zwł. redakcji reportażu w Gazecie Wyborczej) dominowały teksty o tematyce krajowej. Dopiero z czasem na łamach dzienników i tygodników zaczęły pojawiać się reportaże zagraniczne. Mają one jednak inną funkcję niż te publikowane w latach dwudziestych. W czasach dominacji mediów elektronicznych (Piechota 2002: 39) zadaniem reportera nie jest już dostarczanie informacji ogólnych na temat danego kraju, a raczej wyszukiwanie wątków i historii niezwykłych, niekiedy ekstremalnych (Dom żółwia. Zanzibar M. Szejnert, Gorączka latynoamerykańska A. Domosławskiego, Wieże z kamienia W. Jagielskiego, Biała gorączka J. Hugo-Badera, Zabójca z miasta moreli Witolda Szabłowskiego). Trwałe niegdyś związki reportażu z prasą zaczynają się rozluźniać, a teksty o tematyce zagranicznej są coraz częściej tworzone wyłącznie z myślą o publikacji książkowej.

Anna Kiedrzynek

Bibliografia przedmiotowa:

Cieński A, pamiętnik, [w:] Słownik literatury polskiego Oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Wrocław 1991.

Dziechcińska H., diariusz, [w:] Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze, Renesans, Barok), red. T. Michałowska, przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocław 1990.

Taż, pamiętnik, [w:] Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze, Renesans, Barok), red. T. Michałowska, przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocław 1990.

Grochowski G., Tożsamość w ruchu, [w:] tegoż, Tekstowe hybrydy. Literackość i jej pogranicza,  Wrocław 2000.

Kamionka-Straszakowa J., podróż, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J.Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1994.

Krzywy R., hodoeporikon, [w:] Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. G. Gazda, S. Tynecka-Makowska, Kraków 2006.

Tenże, opis podróży, [w:] Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. G. Gazda, S. Tynecka-Makowska, Kraków 2006.

Majewska B., Wschód w kulturze i piśmiennictwie, [w:] Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze, Renesans, Barok), red. T. Michałowska, przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocław 1990.

Markiewicz H., Proza dokumentalna, [w:] tegoż, Pozytywizm, Warszawa 1999.

Niedzielski Cz., reportaż, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1994.

Piechota M., dziennik, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1994.

Taż, Od periegezy do reportażu podróżniczego, [w:] tejże, Jaka Ameryka? Polscy reportażyści dwudziestolecia międzywojennego o Stanach Zjednoczonych, Lublin 2002.

Rejter A., Reportaż podróżniczy w ujęciu współczesnej lingwistyki – problemy badawcze, [w:] Wokół reportażu podróżniczego, t. 2, red. D.z Rott, Katowice 2007.

Tenże, Teoria stereotypu a badania nad kształtowaniem się gatunku mowy (na przykładzie reportażu podróżniczego), [w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 1, red. D. Ostaszewska,  Katowice 2000.

Roszko J., Reportaż – polska specjalność, „Kontrasty” 1980, nr 3.

Sokolski J., hodoeporikon, [w:] Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze, Renesans, Barok), red. T. Michałowska, przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocław 1990.

Sztachelska J., „Reporteryje” i reportaże: dokumentarne tradycje polskiej prozy w 2 poł. XIX i na pocz. XX wieku (Prus, Konopnicka, Dygasiński, Reymont), Białystok 1997.

Święch J., Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa 1997.

Trojanowiczowa Z., Fiećko J., Syberia, Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1994.

Witosz B., Gatunki podróżnicze w typologicznym ujęciu genologii lingwistycznej, [w:] Wokół reportażu podróżniczego, t. 2, red. D.Rott, Katowice 2007.

Ziątek Z., Wrzos, Pruszyński, Wańkowicz. Rola wielkich indywidualności w narodzinach i rozwoju polskiego reportażu, [w:] Reportaż w dwudziestoleciu międzywojennym, red. M. Piechota, K. Stępnik, Lublin 2004.