• Źródła
  • Podstawowe założenia
  • Przyległość i przeniesienie
  • Dwa sposoby wypowiedzi artystycznej
  • Poetyka w świetle językoznawstwa
  • Krytyka

Metonimia (gr. metōnymia, łac. denominatio, ang. metonymy, fr. métonymie, niem. Metonimie, ros. метонимия) – trop poetycki, którego główną zasadą konstrukcyjną jest substytucja – zastąpienie nazwy pewnej rzeczy nazwą innej rzeczy, która pozostaje z nią w relacji przyległości według wzoru: A za B(lub A zamiast B).
Denotaty nazw A i B pozostają ze sobą w prostych i rzeczywistych zależnościach, które są dostępne każdemu człowiekowi. Dzięki uniwersalności tych związków, metonimie mogą być budowane systemowo, w ramach konwencjonalnych typów – modeli metonimicznych (zwyczajowo zapisujemy je kapitalikami). Tego rodzaju modelem może być na przykład schemat CZĘŚĆ CIAŁA ZA CZŁOWIEKA – jeden z najbardziej żywotnych językowo wzorów, który aktualizuje się między innymi w wyrażeniach ładna buzia, widzieć kilka nowych twarzy, łowca głów. Zob. Metonimia

Źródła

Na początku dwudziestego wieku zmienia się pojmowanie języka, w tym także metonimii. Pojawiają się m.in. prace Zygmunta Freuda (Objaśnianie marzeń sennych, polski przekład 1996)i Wiktora Żyrmunskiego. Choć największe znaczenie będzie miała teoria Romana Jakobsona, to należy zauważyć, że może być ona rozpatrywana także jako strukturalna interpretacja Freudowskich pojęć kondensacji(kiedy jednemu elementowi jawnej treści marzenia sennego może odpowiadać kilka elementów utajonych myśli sennych lub kiedy jeden element myśli sennych może zostać przedstawiony za pomocą wielu obrazów w obrębie marzenia sennego) i przesunięcia (kiedy akcent został przesunięty z elementów znaczących na obojętne). Jakobson uznał oba typy za obecne we śnie odpowiedniki mechanizmu metaforyzacji i metonimizacji (teza ta była rozwijana przez Jacques’a Lacana, jako teoria retoryki snu – 1977). Również Wiktor Żyrmunski, wcześniej niż Jakobson,opisał system dwu komplementarnych mechanizmów językowych.Nie zyskała on jednak porównywalnego rozgłosu.

Podstawowe założenia

Opisując metonimię, Jakobson posługuje się tym samym językiem (a więc i tymi samymi kategoriami), co w szkicu Co to jest poezja, gdzie formułował swą słynną definicję funkcji poetyckiej. Punktem wyjścia jest tu teza, że znaki interpretujemy poprzez stosunek do kodu oraz stosunek do kontekstu. Mamy więc do dyspozycji alternację lub szeregowanie. W terminologii Jakobsona tym dwóm kategoriom odpowiadają oś wyboru i oś kombinacji. Metonimię przyporządkowuje on osi kombinacji, metaforę –osi wyboru.
Przełomową pracą dla rozumienia i opisu metonimii okazał się dopiero tekst Romana Jakobsona z 1956 roku – Dwa aspekty języka i dwa typy zakłóceń afatycznych. Według badacza,operacje językowe da się podzielić dychotomicznie na metaforyczne i metonimiczne. Zjawiska te są komplementarne, a dwoisty podział jest wystarczający i zupełny. Charakterystyczną cechą teorii Jakobsona jest ściśle lingwistyczna analiza metonimii. Uważa on ją za wynik przesunięć w ramach osi kombinacji, a więc na linii wszystkich dostępnych wyrazów, których możemy użyć na podstawie ich przyległości. Teoretyk podkreśla również silny wpływ kodu językowego dla odczytywania znaczeń poszczególnych słów, które są w nim przekazywane. Jakobson zwraca uwagę na mechanizm budujący metonimię: dopasowanie konkretnego słowa, które jest dyktowany przez zasadę przyległości. Wymiar konstrukcyjny jest więc w tym ujęciu najważniejszym aspektem metonimii.

Przyległość i przeniesienie

Kolejnym założeniem Jakobsona jest teza, że metonimia opiera się na przyległości. Metonimię można według niego określić jako wyniki rzutowania z linii najczęściej spotykanego kontekstu na linię substytucji: znak (np. widelec), który zwykle występuje w połączeniu z innym znakiem (np. nóż), może być użyty zamiast tego znaku.
Choć opisując metonimię Jakobson posługuje się kategorią przyległości, sposoby jej rozumienia nie są jednak spójne.Niekiedy jest to formuła oparcia wypowiedzi na kontekście sytuacyjnym (a więc przyleganie słów do rzeczy), niekiedy zaś – werbalnym (przyleganie słów do słów).

Dwa sposoby wypowiedzi artystycznej

Pierwszym i nadrzędnym założeniem Jakobsona jest teza, że metonimia oparta jest na innej zasadzie, niż metafora. Takie podejście jest powodem wyraźnego rozgraniczenia obu zjawisk, jednocześnie jednak wymusza ciągłe ich zestawianie. Podążając za tym rozgraniczeniem, Jakobson dzieli literaturę, formuły wypowiadania się o świecie, dziedziny sztuki ― w ramach antynomicznej typologii. Metonimia jest tu najbardziej skondensowaną formą struktury znaczeniowej, którą buduje zasada przyległości (w opozycji do metaforycznej zasady podobieństwa). Po stronie metonimii Jakobson sytuuje również prozę (jako przeciwieństwo poezji)Dla prozy bowiem metonimia jest linią najmniejszego oporu, gdyż proza znajduje oparcie w przyległości (ma głównie oznaczać). Badacz stawia także hipotezę genetycznej metonimiczności realizmu (skontrastowanego z romantyzmem i symbolizmem), jak również kubizmu (versus: surrealizm).

Poetyka w świetle językoznawstwa

W pracy, która w niewielkich fragmentach traktuje o przyległości metonimicznej, Jakobson zwraca uwagę, że szczególna motywacja synekdochy opiera się na uobecnieniu reprezentatywnej własności danej rzeczy oraz jednocześnie jej podobieństwa do innej. Nie opisuje jednak synekdochy jako rodzaju metonimii.Mówi wręcz o granicy, jaka występuje pomiędzy tymi dwoma tropami. Jako przykład specyficznych synekdoch części ciała człowieka podaje charakterystyczne dla nich czynności – „krzyczą”, „wabią”, „walczą”. Synekdochą rzeczownika okazuje się więc także czasownik, funkcja.
Badacz zwraca również uwagę na fakt, że w poezji nie tylko szereg fonologiczny, lecz także każdy szereg jednostek semantycznych, dąży do zbudowania równości, a każde następstwo jest podobieństwem. W związku z tym metonimia staje się tutaj nieco metaforyczna. Sekwencyjna przyległość i metryczna odpowiedniość powodują odczucie podobieństwa semantycznego. Sąsiadujące wyrazy wpływają na siebie znaczeniowo.

Krytyka

Polemikę z Jakobsonowską teorią metonimii podejmuje Jerzy Ziomek w pracy Metafora a metonimia. Refutacje i propozycje (1994). Uważa on przede wszystkim, że podział tropów na metonimie i metafory nie może być komplementarny. Według Ziomka,oba te zjawiska różnicuje nie tyle sposób uspójniania tekstu artystycznego, ile relacja obu tropów wobec kulturowo z semiotyzowanej rzeczywistości.Polski badacz nie kontynuuje proponowanej przez Jakobsona analizy lingwistycznej, lecz postrzega tropy z perspektywy semiotyka kultury (Stankowska 2007). Metonimii nie można więc, według Ziomka, pojmować wyłącznie w kategoriach językowych, gdyż jest ona tropem tylko pozornie językowym, a nawet parajęzykowym: uznakowienie poprzedza werbalizację, to znaczy powstaje w sferze postrzegania rzeczy i jest przez mowę komunikowane. Metonimia jest skutkiem kadrowania świata, a więc jego interpretacją. Różnica między metaforą a metonimią w ujęciu Ziomka opiera się na tezie, że pierwsza z nich służy przekształceniu lub nawet tworzeniu nowego dyskursu, druga natomiast funkcjonuje w celu utrwalenia dyskursu zastanego.

Monika Chrzanowska

Bibliografia:

Chruściel E., Metonimiczna kompresja i amalgamaty lustrzane, „Literatura na Świecie”2010, nr 11/12.
Dobrzyńska T., Nazwy własne w użyciach tropicznych: casus antonomazji [w:] Studia o tropach, red. taż, t. II, Wrocław 1992.
Fauconnier G., Mental Spaces, Cambridge 1994.
Glynn D., Conceptual metonymy, „Poznań Studies in Contemporary Linguistics” 2006, t. 42.
Goossens L., From Three Respectable Horses. Mouths. Metonymy and Conventionalization [w:] By Word of Mouth. Metaphor, Metonymy and Linguistic Action in a Cognitive Perspective, red. L. Goossens, P. Pauwels, B. Rudzka-Ostyn, A. Simon-Vanderbergen, J. Vanparys, Amsterdam /Filadelfia 1995.
Tenże, Metaphtonymy: The interaction of metaphor and metonymy in expressions for linguistic action, „Cognitive linguistics” 1990, vol. 1 (3).
Jakobson R., Dwa aspekty języka i dwa typy zakłóceń afatycznych [w:] R. Jakobson, M. Halle, Podstawy języka, Wrocław 1964.
Tenże, Poetyka w świetle językoznawstwa, Wrocław 1960.
Kognitywizm w poetyce i stylistyce, red. G. Habrajska, J. Ślósarska, Kraków 2006.
Kopecka B., At the crossroads of metonymy and word-formation [w:] „In Medias Res. Studia Resoviensia in Lingua et Letteris” 2009, t.1.
Korolko M., Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.
Kosecki K., Iconicity in Conceptual Metonymy, „Research in Language” 2008,vol. 6.
Tenże, On the Part-Whole Configuration and Multiple Construals of Salience within a Simple Lexeme, Łódź 2005.
Krzeszowski T., Wstęp do wydania polskiego [w:] G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym życiu, Warszawa 1988.
Kuryłowicz J., Metaphor and Metonymy in Linguistics, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 1967, z. 2.
Lakoff G., Johnson M., Metafory w naszym życiu, Warszawa1988.
Langacker R., Reference-point constructions, „Cognitive Linguistics” 1993, 4-1.
Tenże, Wstęp do gramatyki kognitywnej, tłum. O. i W. Kubińscy [w:] Językoznawstwo kognitywne. Wybór tekstów, red.W. Kubiński, R. Kalisz, E. Modrzejewska, Gdańsk 1998.
Lausberg H., Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, tłum. A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002.
Lodge D., The Modes of Modern Writing. Metaphor, Metonymy, and the Typology of Modern Literature, Londyn 1977.

Luck J., Gray matters: Contemporarypoetry ant the Poetics of Cognition, niepublikowana rozprawa doktorska, Uniwersytet w Indianie, 2006 [za: E. Chruściel, Metonimiczna kompresja i amalgamaty lustrzane, „Literatura na Świecie” 2010, nr 11/12.]
Metaphor and Metonymy at the Crossroads. A Cognitive Perspective, red.A. Barcelona, Berlin /Nowy Jork 2000.
Metonytmy-Metaphor Collage, red. E.Górska, G.Radden, Warszawa 2005.
Porwisz-Pietrzak G., Metonimia w ujęciu kognitywnym, „Prace Językoznawcze” 2006, z.8.
Radden G., How metonymic are metaphors? [w:] Metaphor and Metonymy at the Crossroads. A Cognitive Perspective, red. A. Barcelona, Berlin / Nowy Jork 2000.
Rutkowski M., Metafory motywowane metonimiczne (metaftonimie) na przykładzie nazw własnych, „Białostockie Archiwum Językowe” 2008,nr 8.
Ruwet N., Synekdochy i metonimie [w:] „Pamiętnik Literacki” 1977, z. 1.
Spolsky E., Gaps in Nature: Literary Interpretation and the Modular Mind, Nowy Jork 1993.
Stankowska Agata, Metonimia [w:] taż, Poezji nie pisze się bezkarnie. Z teorii i historii tropu poetyckiego, Poznań 2007.
Stockwell P., Poetyka kognitywna. Wprowadzenie, Kraków 2006.
Taylor J., Gramatyka kognitywna, cz. 6, Kraków 2007.
Wachowski W., Metonymy – a Figure of Speech or a Figure of the Mind, „Linguistica Bidgostiana” 2006, vol. 3.
Ziomek J., Metafora a metonimia [w:] tegoż, Prace ostatnie, 1994.
Tenże, Retoryka opisowa, Wrocław / Warszawa / Kraków 1990.