1. Definicja

Nastawienie (z ros. ustanowka; niem. die Einstellung, ang. w lingwistyce set, w psychologii attitude) – termin określający stosunek poznającego podmiotu do percypowanego przedmiotu. W badaniach lingwistycznych Romana Jakobsona nastawienie to konstytutywna cecha wszystkich funkcji językowych. W taki sposób rolę ustanowki w komunikacji przedstawia Słownik terminów literackich, w którym termin pojawia się wielokrotnie przy omawianiu poszczególnych funkcji językowych, chociaż nie ma odrębnego hasła na jego temat [Sławiński, 1988:154-155].

 

  1. Pochodzenie i transdycyplinarna migracja terminu

Termin nastawienie (ustanowka) pochodzi ze słownika psychologii eksperymentalnej i oznacza postawę (ang. attitude) podmiotu wobec poznawanego przedmiotu. Termin zastosował po raz pierwszy i opisał psycholog Carl Lange w 1888 roku. W pierwszym dziesięcioleciu XX wieku został on przetransponowany do słownika fenomenologii niemieckiej przez Edmunda Husserla, którego rozróżnienia zorientowane fenomenologicznie były silnie zainspirowane psychologią i można je potraktować jako interdyscyplinarne badania z pogranicza fenomenologii i psychologii percepcji. W centrum fenomenologii Husserla leży jego teoria redukcji fenomenologicznej, a zatem i – w jej pozytywnej interpretacji – fenomenologicznego nastawienia. Stoi za nią przeświadczenie, że świadomość jest świadomością czegoś, zawsze bowiem jest na coś ukierunkowana i nie może nie mieć swojego przedmiotu. Husserl szeroko stosował termin Einstellung w drugiej księdze Idei czystej fenomenologii [Husserl 1974] (oryg. Ideen zu einer reinen phänomenologischen Philosophie, 1913). Danuta Gierulanka przetłumaczyła Husserlowskie Einstellung jako nastawienie, określające zdolność podmiotu do określonej aktywności w danej sytuacji.

Roman Jakobson zapożyczył termin ustanowka z prac fenomenologicznych. Pewne jest, że był pilnym czytelnikiem Husserla jeszcze w czasach szkolno-studenckich. Dyskusje o pracach Husserla odbywały się w 1916 roku na seminarium profesora Grieorgija Czełpanowa w Instytucie Psychologicznym przy Uniwersytecie Moskiewskim, w których uczestniczył także młody Jakobson. W latach I Wojny Światowej książki pochodzące z Zachodu przechodziły przez cenzurę carską, na potrzeby seminarium udało się jednak zdobyć Dociekania logiczne (oryg. Logische Untersuchungen, 1900-1901), które już w pierwszej dekadzie XX wieku były przetłumaczone na język rosyjski. Pierwsza część drugiego tomu została znaleziona w zbiorach Jakobsona po zakończeniu I wojny światowej [Holenstein, 1972].

Ustanowka według Jakobsona nie w pełni odpowiada terminowi w ujęciu filozoficzno-fenomenologicznym, chociaż jest kalką terminu Husserla, a sam Jakobson w dyskusji, którą wywołała publikacja antologii Texte der Russischen Formalisten w 1969 roku przyznał, że ustanowkę zapożyczył bezpośrednio od niemieckiego filozofa. Elmar Holenstein twierdzi, że punktem wyjścia rozważań Jakobsona na temat języka są badania fenomenologiczne, według Jakobsona bowiem przedmiot (w szczególności językowy lub estetyczny) jest analizowany w związku z tym, jak go percypuje i obserwuje podmiot. Wyraża więc nie to, co znaczy, ale to, w jaki sposób znaczy [Mayenowa 1989: 19].

 

  1. Ustanowka według Romana Jakobsona

Roman Jakobson, związany z Moskiewskim Kołem Lingwistycznym od początku jego powstania w 1914 roku, wprowadził pojęcie ustanowki w pracy Najnowsza poezja rosyjska. Przyczynek do Chlebnikowa (Nowiejszaja russkaja poezjija. Podstupy k Chlebinkowu). Pisał w niej, że „nastawienie na wyrażanie, na masę słowną – to jedyny, właściwy moment dla poezji” (Установка на выражение, на словесную массу — единственный, существенный для поэзии момент) [Jakobson 1921]. Praca powstała w 1917 roku w Moskwie, została jednak wydana dopiero w 1921 roku w Pradze, po emigracji Jakobsona z Rosji. Można tu zauważyć zainteresowanie kluczowymi problemami językowymi, które Jakobson rozwijał w czasach swojej działalności w Praskim Kole Lingwistycznym oraz w Stanach Zjednoczonych.

Badacz zakładał, że poetyckość jest rezultatem specyficznej aktywności językowej wynikającej z językowej organizacji wypowiedzi. Poetyckość rozumiana jako funkcja języka jest obecna w mniejszym lub większym stopniu w każdej wypowiedzi, zaś w tym, co użytkownicy języka potocznie uważają za poezję, jest ona obecna w formie stężonej. Dominująca funkcja poetycka wyraża się w naddanej organizacji fonicznej wypowiedzi, w której następuje „projekcja zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji” [Jakobson 1982]. Ustanowka w funkcji poetyckiej ma więc orientację dośrodkową. Nie odwołuje się ani do sytuacji zewnętrznej, ani instancji nadawczo-odbiorczych, lecz koncentruje się na samym komunikacie. Ponieważ jest funkcją wypowiedzi skupiającą uwagę na samej wypowiedzi (jest autoreferencjalna), uniemożliwia wartościowanie samego komunikatu. Można ją wskazać także w wypowiedziach powszechnie uważanych za kiczowate [Mayenowa 1979: 95-97].

Termin ustanowka Jakobson wyłożył w swoich rozważaniach na temat poetyckości w znanym artykule Poetyka w świetle językoznawstwa (ang. Linguistics and Poetics, 1960). W oryginalnym, anglojęzycznym artykule Linguistics and Poetics Jakobson na określenie ustanowki użył angielskie słowo set z zachowaniem niemieckiego Einstellung w nawiasie [Jakobson 1960].

W przetłumaczonej przez Krystynę Pomorską Poetyce w świetle językoznawstwa czytamy, że każdą analizę wypowiedzi poetyckiej należy rozpocząć od funkcjonalnej analizy lingwistycznej, czyli wskazać jej miejsce wśród innych wypowiedzi językowych i określić cechy dla niej konstytutywne. Każda z wypowiedzi jest determinowana przez dominację innej instancji tworzącej komunikat (nadawcy, komunikatu, kontaktu, kodu, kontekstu, odbiorcy). „Odmienność każdorazowego aktu mowy polega nie na monopolu którejś z tych funkcji, ale na odmiennym porządku hierarchicznym tych funkcji. Struktura słowna komunikatu zależy przede wszystkim od funkcji dominującej. Ale chociaż nastawienie (Einstellung) na oznaczanie, orientacja na kontekst, krótko mówiąc, tzw. funkcja poznawcza («oznaczająca», «denotatywna») jest zasadniczym celem licznych komunikatów, to uboczne uczestnictwo również innych funkcji w tych komunikatach musi być brane przez obserwatora-lingwistę” [Jakobson 1989: 82].

Można zatem wysnuć stąd wniosek, że struktura słowna komunikatu zależy od funkcji dominującej, zaś samo „nastawienie (Einstellung) na komunikat, skupienie się na komunikacie dla niego samego – to poetycka funkcja językowa. (…) Funkcja ta, przez wysunięcie wyczuwalności znaku, pogłębia podstawową dychotomię: znak – przedmiot” [Jakobson 1989: 82].

Podobne, funkcjonalnie zorientowane rozróżnienia (silnie inspirowane dociekaniami Jakobsona o języku poetyckim) zaprezentował członek Praskiego Koła Lingwistycznego Jan Mukařovský. W pracy O języku poetyckim z 1940 roku, w której zaproponował własny podział funkcji językowych, badacz pisał, że w języku poetyckim tak zwana funkcja estetyczna kieruje uwagę odbiorcy na sam znak językowy, jest więc autoteliczna [Mukařovský 1966: 130-136]. W pracach Mukařovskiego ustanowka nie pojawia się jednak jako pełnoprawny termin literaturoznawczy.

 

  1. Ustanowka – krytyka

Termin ustanowka, podobnie jak inny charakterystyczny dla rosyjskiej szkoły formalnej chwyt udziwnienia Wiktora Szkłowskiego, podał krytyce Lew Trocki w swoim artykule Formalna szkoła poezji i marksizm ze zbioru Literatura i rewolucja wydanym w 1923 roku. W tej pracy cytował Najnowszą poezję rosyjską jako przykład abstrakcyjnej teorii pozbawionej odniesień do rzeczywistości społecznej. Do krytyki Trockiego chętnie odwoływali się zwolennicy marksistowskiej metodologii badań literackich.

 Aleksandra Berkieta

 

Bibliografia

Holenstein Elmar, Romans Jakobson phanomenologischer Strukturalismus, Frankfurt 1975,

Husserl Edmund, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Księga druga, tł. D. Gierulanka, Warszawa 1974,

Jakobson Roman, Style and Language, New York 1960,

Jakobson Roman, Nowiejsza russkaja poezja. Podstupy k Chlebnikowu, Praga 1921,

Jakobson Roman, W poszukiwaniu istoty języka, red. M. R. Mayenowa, t. I-II, Warszawa 1989,

Mayenowa Maria Renata, Jakobson – uczony i człowiek, Warszawa 1989 w: Jakobson Roman, W poszukiwaniu…,

Mayenowa Maria Renata, Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, Warszawa 1979,

Mukařovský Jan, O języku poetyckim w: Praska szkoła strukturalna w latach 1926-1948. Wybór materiałów, red. M. R. Mayenowa, tłum., komentarz W. Górny, przejrzał, oprac. T. Brajerski, Warszawa 1966.

Sławiński Janusz, Głowiński Michał, Kostkiewiczowa Teresa, Okopień-Sławińska Aleksandra, Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Warszawa 1988.