Stopy antyczne w teorii akcentu metrycznego

• Trochej sylabiczny (ang. syllabic trochee) – ( x . ) lub ( x )
• Trochej moraiczny ( x . ) lub ( x )
• Jamb ( . x ) lub ( x )

Teoria metrycznej reprezentacji akcentu wykorzystuje istniejące rozmiary metrum antycznego, aby za ich pomocą grupować sylaby i nadawać im wartość +/- akcent. Wykorzystywane są dwa typy metrum: jamb i trochej. Ten drugi występuje w odmianie sylabicznej i moraicznej, w zależności od przynależności analizowanego leksemu do systemu grupującego głoski w sylaby lub mory. Stopy te zostały uznane za podstawowe jednostki służące rozmieszczeniu akcentów w siatce metrycznej. (Zobacz: Akcentu metrycznego teoria)

Sposób budowania jednostek został podzielony na typ ograniczony (ang. bounded) – o maksymalnie dwóch sylabach w stopie oraz typ nieograniczony (ang. unbounded) gdzie brak określonego rozmiaru. Rozróżnienie to wynika z podziału na języki, w których rozłożenie akcentów jest zależne od odstępów między nimi i od odległości od końca leksemu oraz na języki pozbawione takich obostrzeń. Rozstrzyga o tym zasada maksymalnego rozmiaru stopy (ang. maximal foot construction principle).

Jamb i trochej to stopy składające się z dwóch jednostek. Teoria dopuszcza jednak także warianty krótsze, zawierające tylko akcentowaną monosylabę (ang. degenerate feet). Ich występowanie można wytłumaczyć kulminatywną funkcją akcentu oraz zasadą pełnego wykorzystania. Zasada ta wymusza nadanie każdej sylabie wartości akcentowej, co oznacza objęcie organizacją metryczną wszystkich sylab. Podobne zjawisko opisała w pracy z 1947 roku polska badaczka Maria Dłuska. Zauważyła ona, że monosylaby (o ile nie należą do enklityk i proklityk) są odbierane jak sylaby dłuższych zestrojów: „A więc pan odpowiada równobrzmiącej sylabie w pan-cerz, nie zaś żu-pan (…)” (Dłuska 1975: 25).

Trochej sylabiczny (ang. syllabic trochee) – ( x . ) lub ( x )

W poetyce klasycznej trochej to stopa złożona z dwóch sylab: długiej i krótkiej. Ponieważ w językach takich jak polski długość sylaby nie ma funkcji gramatycznej, za trochej uważa się także sekwencję sylab: akcentowanej i nieakcentowanej. W teorii reprezentacji metrycznej akcentu tego typu trochej nosi nazwę trocheja sylabicznego. Za pełnoprawny trochej uznaje się także stopę katalektyczną, czyli składającą się tylko z pierwszej sylaby – (x).

Ciekawym przypadkiem tego prostego systemu jest język plemienia Indian Auca z Ekwadoru (Hayes 1995: 182-188).

1.1 Analiza: telewizor Kota (Hayes, Puppel 1985: 68)

Poniżej zostanie przedstawiona analiza metryczna frazy „telewizor Kota” składającej się z trochejów sylabicznych.

Pierwszy krok – podział leksemów na sylaby, a potem stopy ― zacząć należy od prawej  lub lewej strony (dla języka polskiego).

( x . ) ( x . ) ( x . )

(te-le) (wi-zor) (Ko-ta)

Druga warstwa siatki metrycznej także zbudowana jest z trochejów, przy zachowaniu zasady utrzymania ciągłości kolumny.

Na trzecim poziomie pogrupowane w trocheje są jednostki (oznaczone symbolem X) z poprzedniej warstwy – podstawą stopy stają się grupy sylab ujęte w klamry.

(        *x ) ( *x )

( x ) ( x ) (  x . )

( x . )( x . ) ( x . )

telewizor Kota

Znak * oznacza bliskie położenie akcentów głównych, wymagające zastosowania zasady ruchu symbolu X. Język polski pozwala na przesunięcie akcentu w dowolnym kierunku, a wybór akcentu do przeniesienia jest uwarunkowany zasadą utrzymania ciągłości kolumny. W analizowanym przypadku jedyną możliwością jest ruch symbolu X w obrębie leksemu telewizor, ponieważ przeniesienie akcentu sylaby Ko w leksemie Kota zaburzyłoby kolumnę nad nieakcentowaną sylabą ta (pogwałcenie zasady utrzymania ciągłości).

Pełnym obrazem analizy jest przedstawiona niżej siatka metryczna z uwzględnionym klamrowaniem:

( x )

(  x             x   )

( x )( x ) ( x . )

( x .)( x . ) ( x . )

telewizor Kota

2. Inne przykłady:

Trochej moraiczny ( x . ) lub ( x )

Stopy moraiczne wyodrębnianych językach, w których długość sylaby ma funkcję gramatyczną. Moraiczność rozumiana jest tu jako wykorzystanie przy budowaniu stopy – mory – jednostki iloczasowej (jedna mora dla krótkiej sylaby, dwie mory dla długiej). Rodzina języków arabskich, przypisana m.in. do tego systemu, w większości dialektów (np. palestyńskim) wprowadza ponadto rozróżnienie na sylaby lekkie, ciężkie i superciężkie. Główne założenia teorii wyglądają tak jak w trocheju sylabicznym, ale zróżnicowanie jakości sylab w określonych pozycjach w leksemie, czyni go bardziej skomplikowanym. Duże znaczenie ma tutaj ponadmetryczność, która obejmuje ostatnią spółgłoskę już na poziomie sylabifikacji, co zmienia automatycznie jakość sylaby. W superciężkich sylabach ostatnia spółgłoska jest składnikiem ponadmetrycznym na najniższym poziomie tworzenia siatki, już jako element tworzący stopę. Obie te informacje prowadzą do stwierdzenia, że jednostka ciężka złożona ze spółgłoski, samogłoski i ponadmetrycznej spółgłoski (tak jak superciężka: spółgłoska + samogłoska + spółgłoska + ponadmetryczna spółgłoska) stają się w pozycji peryferyjnej lekkie. Ponadto, w trochejach moraicznych nie jest też wykluczona zasada ponadmetryczności całych stóp. W obrębie tego samego systemu Hayes analizuje współczesny język arabski (ang. Modern Standard Arabic, MSA). Badania mowy spikerów radia egipskiego pozwoliły na określenie ponadmetryczności w tym systemie jako fakultatywnej.

Jamb ( . x ) lub ( x )

W klasycznej poetyce jamb jest stopą o sylabie krótkiej i długiej lub w wariancie katalektycznym jednej długiej. Dopuszczalna w tym typie forma o krótkiej sylabie akcentowanej to tzw. stopa zdegenerowana (ang. degenerate foot). Różnica w stosunku do poprzedniego typu polega tu oczywiście na formowaniu sylab w jamby, ale pozostałe zasady teorii reprezentacji metrycznej akcentu są zachowane. Systemem analizowanym z wykorzystaniem jambu jest hixkaryana, język karaibski z obszaru północnej Brazylii. Jako jeden z bardzo niewielu ma on zróżnicowanie pod względem ciężaru sylab przy braku ich rozróżnienia długościowego. Teoria nie przewiduje natomiast jambu sylabicznego.

Przykłady języków przynależnych do każdego z typów:

Trochej sylabiczny	Trochej moraiczny	Jamb
polski anguthimri (Australia) badimaya (zach. Australia) bidyara/guangabula (Australia) diyari (płd. Australia) pitta-pitta (Australia) lapoński (centr. Norwegia) węgierski mansyjski (zach. Syberia) dala bon (Australia) dehu (Austronezja) nengone (Wyspy Lojalności) wangkumara (Australia) cavineña (Boliwia) garawa (Australia) malakmalak (Australia) warao (Wenezuela) selepet (Nowa Gwinea) maranungku (Australia) piro (wsch. Peru) czeski nowożytna greka niemiecki liwski (Łotwa) ono (Nowa Gwinea)	palestyński współczesny język arabski: MSA cahuilla (wsch. Kalifornia) wargamy (Australia) fidżyjski maithili (Indie) hindi lenakel (Austronezja) paamese (Austronezja) awadhi (Indie, Nepal) sarangani manobo (Austronezja) tumpisa Shoshone (wschodniaKalifornia) wczesna łacina nyawaygi (Australia) południowozachodni tana (Austronezja)	hixkaryana (Karaiby) czoktawski (Ameryka Płn.) czikasawski (Ameryka Płn.) unami (Ameryka Płn.) munsee (Ameryka Płn.) malecite (passamaquoddy) (Ameryka Płn.) wschodnioodżibwański (ojibwa) (Ameryka Płn.) menominijski (Ameryka Płn.) potawatomi (Ameryka Płn.) cayuga (Ameryka Płn.) seneca (Ameryka Płn.) onondaga (Ameryka Płn.) negev bedouin (wsch. Libia)

Emilia M. Stokowska

Bibliografia:

Dłuska M., Prozodia języka polskiego, Warszawa 1947.

Hayes B., Iambic and Trochaic Rhythm in Stress Rules, „Berkeley Linguistics Society” 1985 nr 13, s. 429-446.

Tenże, Metrical Stress Theory: Principles and Case Studies, Chicago/ London 1995.

Tenże, Puppel S., On the Rhythm Rule in Polish [w:] red. H. van der Hulst i N. Smith, Advances in Nonlinear Phonology, Dodrecht 1985, s. 59-81.

Tenże, The Prosodic Hierarchy in Meter [w:] red. P. Kiparsky i G. Youmans, Rhytm and Meter, Orlando 1989.

Inkelas S., Prosodic Constituency in the Lexicon, New York/London 1990.

Kager R., The Metrical Theory of Word Stress [w:] red. J. Goldsmith, A Handbook of Phonological Theory, Cambridge/ Oxford 1995, s. 367-402.

Nivette J., Zasady gramatyki generatywnej, przeł. J. Rokoszowa, red. nauk. A. Heinz, Wrocław 1976.

Sadowski W., Siatka metryczna,http://sensualnosc.ibl.waw.pl (strona internetowa projektu „Sensualność w kulturze polskiej”, red. W. Bolecki et al.).