Syllepsis

• Tworzenie napięcia semantycznego przez detrakcję
• Polisemia frazy nadrzędnej syllepsis
• Między metaforą a katachrezą
• Funkcja humorystyczna syllepsis

Syllepsis (gr. σύλληψις, łac. conceptio, conglutinata, ang. syllepsis, niem. die Syllepse, fr. la syllepse, ros. силлепс, zeugma złożona semantycznie) – figura retoryczna, w której nadrzędny człon zdania podporządkowuje sobie kilka elementów podrzędnych. Są one połączone syntaktycznie, przy czym jeden z nich nie przystaje semantycznie do członu nadrzędnego i do pozostałych elementów składniowo z nim zespolonych. W rezultacie jeden z elementów, podporządkowanych frazie nadrzędnej, łączy się z nią w sposób tworzący metaforę.

Wczesną definicję syllepsis zawdzięczamy pracy De figuris (III. w. n.e.) przypisywanej cenionemu w czasach antycznych rzymskiemu gramatykowi, Herodianowi. Była ona tożsama z obecną definicją zeugmy: figura, która jednemu orzeczeniu przypisuje kilka przedmiotów. Niejasność w rozróżnieniu między zeugmą a syllepsis pojawiała się także w kolejnych dziełach retorów zawierających ich definicję: Artis gramaticae libri III (IV w.) Diomedesa Grammaticusa, Ars grammatica (IV w.) Donatusa, De figuris sentetiarum et elocutionis Pseudo-Rufinusa (IV w.) oraz w średniowiecznej Grammatici Graeci (IX w.) Georgiusa Choeroboscusa.

Przez długi okres termin syllepsis pozostawał niejednoznaczny. U Pseudo-Rufinusa zeugma oznaczała tyle, co obecnie syllepsis, z kolei zaś syllepsis określał on podobnie jak Kwintylian zeugmę. Niektórzy retorzy mianem syllepsis właściwej określali złożone odmiany zeugmy. Dopiero późniejsze prace usystematyzowały ten podział. Commentarium rhetorici (1606) Gerardusa Vossiusa (1577-1649) jako pierwsze ustabilizowało odrębny charakter syllepsis jako tropu stylistycznego. Definicja duńskiego humanisty była podobna do sensu obecnego (Lausberg 2002:388; Giertz 2003:8; Ziomek 1990:218; Korolko 1998:114), prawdopodobnie miała również wpływ na jego doprecyzowanie.

Wciąż jednak spotkać można opracowania encyklopedyczne używające terminów syllepsis i zeugma wymiennie bądź podporządkowujące pojęciu syllepsis również zeugmę syntaktycznie złożoną (np. Oxford Dictionary i Słownik terminów literackich Sławińskiego). Świadczy to o wciąż niejasno zarysowanej granicy między tymi terminami. Za klasyfikacją syllepsis stosowaną m.in. przez Lausberga w Retoryce literackiej przemawia struktura. Syllepsis jest tworzona według opisanego niżej schematu detrakcyjnego charakterystycznego dla zeugmy.

Tworzenie napięcia semantycznego przez detrakcję

Syllepsis należy do figur tworzonych przez usunięcie (detrakcję) jednego z członów wyrażenia. W wyniku tego zabiegu powstaje wyrażenie mające człon nadrzędny, który sprzęga kilka elementów podrzędnych (patrz: zeugma).

Syllepsis zatem może być u swych podstaw zarówno zeugmą syntaktycznie prostą, jak i syntaktycznie złożoną, lecz w tym wypadku złożenie semantyczne powstaje niezależnie od gramatycznego dopasowania członu nadrzędnego i elementów podrzędnych. Np. na gruncie wypowiedzenia:

Powyższa zeugma nie jest skomplikowana w sposób syntaktyczny. Obydwa elementy podrzędne (motor, brodę) są składniowo kompatybilne z elementem nadrzędnym (zapuścili). Wystąpienie niekompatybilności składniowej (np. zapuścili motor, a my brody) nie miałoby wpływu na komplikację semantyczną.

Dla syllepsis charakterystyczne jest napięcie między elementami x i y. Powstaje ono w punkcie, w którym oba te elementy zostają sprzężone z członem nadrzędnym. Semantyczne niedopasowanie jest skutkiem detrakcji wyrażeń pochodzących z różnych poziomów znaczeniowych, z czego jeden często posiada zabarwienie metaforyczne.

Zapuścili brody – znaczenie dosłowne.

Zapuścili motor – znaczenie o zabarwieniu metaforycznym: uruchomili motor.

Polisemia frazy nadrzędnej syllepsis

Metaforyczne zabarwienie jednego z elementów podrzędnych wyrażenia zawierającego syllepsis zostaje w niej skonfrontowane ze znaczeniem dosłownym. Sprzęgający człon nadrzędny jest zatem punktem, który łączy w sobie semantycznie różne elementy podrzędne.

 

Człon nadrzędny mieści teraz w sobie dwa znaczenia z różnych poziomów semantycznych aktualizowane przez elementy podrzędne. Nie możemy jednoznacznie orzec przewagi któregoś z nich. Wywołane zostaje w ten sposób zjawisko pozornej polisemii, ponieważ jeden wyraz posiada dwa znaczenia, nie sprowadzają się one jednak do jednak do tego samego źródła. W przypadku syllepsis jest to cecha wywołana kontekstualnie. Francuska lingwistka Cathrine Kerbrat-Orecchioni nazywa to tekstualną polisemią, czyli stanem, w którym struktura tekstu nie pozwala na redukcję członu nadrzędnego do wersji monosemicznej (Coste 1989:93). Staje się on wyrazem wykorzystującym jednocześnie dwa znaczenia, których zastosowania wymagają człony podrzędne. Duże oddalenie pól znaczeniowych składnika nadrzędnego pozwala najlepiej zaobserwować opisaną wyżej dualność.

Między metaforą a katachrezą

Na dualność syllepsis, opierającą się na współistnieniu znaczenia metaforycznego i dosłownego, zwrócił uwagę francuski filozof i gramatyk – César Chesneau, znany szerzej jako Du Marsais (Traité des Tropes 1730). Syllepsis staje się u niego klamrą i skutecznym spoiwem dla desygnatów pochodzących z różnych rzeczywistości. Przejawem takiego działania może być łączenie abstraktu i konkretu:

snują nić albo pustkę

(Roman Honet, pieśń o powrotach, całości i częściach)

W takim zestawieniu z jednej strony, abstrakt (snują pustkę) podnosi konkret do poziomu abstraktu, z drugiej zaś strony, konkret (snują nić) sprowadza abstrakt do konkretu.

Jacques Derrida użył nazwy syllepsis do opisania fenomenu literackości wprowadzonego do teorii literatury przez myśl strukturalistyczną (La dissémination 1972). Chodzi tu o wahanie, które powstaje między rzeczywistym znaczeniem wyrazu, a jego metaforycznym sensem. Ta nierozstrzygalność opiera się na mechanizmie podobnym do występującego w syllepsis. W tekstach literackich wystąpuje bowiem analogiczne bipolarne zestawienie znaczenia niedosłownego i dosłownego. Współistnienie opozycyjnych sensów, które się nawzajem podtrzymują, wynika z ontologicznej nierozstrzygalności odniesienia tekstu. Nieustannie oscyluje on między referencją do zdarzeń faktycznie mających miejsce, a ich naśladowczym odtwarzaniem.

W wyraźnie odnoszącym się do Derridy Discours du récit (1972)Gérard Genette określił termin syllepsis jako ważny dla zrozumienia konstrukcji sensu w dziełach narracyjnych. Z kolei Michel Riffaterre, rozwijając Derridiańską teorię literackości (Semiotics of Poetry 1978), wysunął tezę, że oprócz wskazywanych już przez Du Maraisa właściwości metaforycznych, syllepsis jest też katachrezą.

Katachreza w teorii retoryki to zastosowanie wyrazu w nowym kontekście, rozszerzającym jego zasięg semantyczny. Bywa ona źródłem wyrażeń, które z czasem wchodzą do języka potocznego i nie są odczuwane jako metafory (ucho dzbanka, krzyk mody, płytka osobowość). Katachreza jest zatem nadużyciem pewnego słowa w celu oznaczenia obiektów, dla których nie ma innej nazwy. Tym też różni się od metafory, która dostarcza innego wyrażenia w miejsce posiadanego.

Wg Riffaterre’a, katachretyczna funkcja syllepsis ujawnia się szczególnie w poezji, gdzie słowa nie mają znaczenia dosłownego, ale też nie sprowadzają się tylko do budowania metafor zastępujących bezpośrednią wypowiedź. Zdaniem francuskiego badacza, dualny charakter tekstu literackiego wiąże się z próbą nazwania tego, co nie może zostać wyrażone skonwencjonalizowanym językiem. Analogicznego mechanizmu Riffaterre dopatruje się w syllepsis, które w sprzężeniu tworzy jedną, wzajemnie zależną całość, czyli znak par exellence. Kreacja nowego znaczenia zbliża syllepsis do katachrezy.

Funkcja humorystyczna syllepsis

W dziewiątej księdze traktatu Kształcenie mówcy Kwintylian opisuje następujący przykład zeugmy:

Konia, szatę, łańcuch daje mu w darze – i zapewnienie, że kraj jego już plądrowany nie będzie.

(Ksenofont, Anabaza)

Jak widać, ostatni element sprzężony z frazą czasownikową (daje zapewnienie) jest niedopasowany semantycznie do pozostałych (daje: konia, szatę, łańcuch). Kwintylian zauważa, że takie połączenie nadaje stylowi wypowiedzi lekkość. Nie wyodrębnia jednak tego rodzaju zeugmy jako oddzielnej podkategorii.

Również druga księga O mówcy Cycerona zatytułowana O humorze i dowcipie jako przykład sprawności żartobliwego układania wypowiedzi podaje wielokrotnie zeugmę semantyczną, ale także bez osobnej nazwy. Zostaje za to wskazana w charakterze mechanizmu budującego dwuznaczność, a co za tym idzie mającego naturalną zdolność generowania dowcipu.

Dopiero Henry Peacham w swoim renesansowym traktacie retorycznym Ogród elokwencji (1577) opisuje funkcje stylistyczne syllepsis („radość dla ucha odbiorcy”, wzbudzanie zaskoczenia, potencjał w wytwarzaniuy humorystycznych wypowiedzi) nazywając ją i wyodrębniając jako odzielną kategorię. Przestrzega jednak równocześnie przed jej zbyt częstym używaniem, wskazując na niebezpieczeństwo zatracenia harmonii wypowiedzi i przyjemnego brzmienia. Ta znamienna rezerwa wobec syllepsis (oraz zeugmy złożonej syntaktycznie) wiązała się w historii retoryki z potępieniem stylu azjańskiego, za nadmierną (gubiącą sens wypowiedzi) ozdobność.

Na wskazywaną m.in. przez Cycerona i Peachama humorystyczną funkcję syllepsis pozwala niejednoznaczność wynikająca z wydobycia polisemicznych właściwości elementu nadrzędnego, która oddziałuje na odbiorcę najsilniej w przekazach krótkich (dowcipie, aforyzmie). Syllepsis ma też właściwości (element zaskoczenia, semantyczny zwrot), dzięki którym może odgrywać rolę pointy. Tę właściwość syllepsis wykorzystuje popularny za czasów PRL-u dowcip:

Johnson skończył Harvard, Breżniew – Chruszczowa, a Gomułka – 60 lat

(przykład za: Retoryka opisowa, Jerzy Ziomek)

Komizm uzyskiwany jest tutaj przez sprzężenie wzajemnie niedopasowanych semantycznie wyrażeń (skończyć ― Harvard / kogoś / 60 lat). Element mający na celu wywołanie efektu niespodzianki został umieszczony na końcu wyrażenia. W przykładzie wyżej mamy do czynienia ze przypadkiem skrajnym: nieprzystające semantycznie są wszystkie trzy człony odporządkowane frazie nadrzędnej, co pozwala na stopniowe wzmaganie zaskoczenia i efektowny finał.

Aleksandra Makowska

Bibliografia przedmiotowa

Angielska

Bernstein L., Musical Semantics [w:] The Unanswered Question. Six Talks at Harvard, Cambridge 1976.
Bullinger E.W., Figures Involving Omission [w:] Figures of Speech Used in Bible [online]. Dostępny: http://www.scribd.com [14 czerwca 2012].
Coste D., Polyreference and comparatio [w:] Narrative as Communication, Minnesota 1989.
Derrida J., Acts of literature, red. D. Attridge, London 1992.
Tenże, The Double Session [w:] Dissemination, tłum. B. Johnson, New York 2004.
Genette G., Narrative Discourse: An Essay in Method, tłum. J.E. Lewin, Ithaca 1983.
Giertz I., Semantic Relations in the Phenomenon of Syllepsis, Köln 2003.
Kinczewski C., Is Deconstruction an Alternative? [w:] The Textual Sublime. Deconstruction and Its Differences, red. H.J. Silverman, G.E. Aylesworth, New York 2003.
Peacham H., The Garden of Eloquence. A rhetorical bestiary, red. W.R. Espy, New York 1983.
Riffaterre M., Compulsory reader response: the intertextual drive [w:] Intertextuality: theories and practices, red. M. Worton, J. Still, New York 1991.
Riffaterre M., Syllepsis, „Critical Inquiry”, 1980 nr 6.
Tissol G., Appendix B: Syllepsis and Zeugma [w:] The Face of Nature. Wit, Narrative and Cosmic Origins in Ovid’s Metamorphosis, Princeton 1997.
Kuang-Ming W., Two routes of metaphor [w:] On Metaphoring: A Cultural Hermeneutic, Boston 2001.
Polska
Arystoteles, Retoryka. Retoryka dla Aleksandra. Poetyka, red. H. Podbielski, Warszawa 2008.
Cichocka H., Teoria retoryki bizantyńskiej, Warszawa 1994.
Taż, Zarys historii retoryki: od początku do upadku cesarstwa bizantyjskiego, red. J. Z. Lichański, Warszawa 1993
Cyceron, O humorze i dowcipie [w:] O mówcy, tłum. B. Awianowicz, Warszawa 2011.
Grochowski G., Tekstowe hybrydy. Literackość i jej pogranicza, Wrocław 2000.
Jakobson R., W poszukiwaniu istoty języka, red. M. Mayenowa, Warszawa 1989.
Kupis S., Niedoceniony podręcznik retoryki Stanisława Papczyńskiego, Lublin 2006.
Lemmermann H., Szkoła retoryki, tłum. B. Sierocka, Wrocław 1995.
Mitosek Z., Teorie badań literackich, Warszawa, 2004.
Nagnajewicz M., Tropy w trzech stylistykach łacińskich, „Meander”, Warszawa 1971 (1), 1972 (1), 1973.
Saloni Z., Świdziński M., Składnia współczesnego języka polskiego, Warszawa 2011.
Świdziński M., Właściwości składniowe wypowiedników polskich, Warszawa 1996.
Winiecka E., O sylleptyczności tekstu literackiego, „Pamiętnik Literacki”, Wrocław 1995 nr 95.
Taż, Białoszewski sylleptyczny, Poznań 2006.
Wydawnictwa słownikowe, encyklopedie, opracowania
Korolko M., Sztuka retoryki: przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.
Lausberg H., Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, tłum. A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002.
Sławiński J., Słownik terminów literackich, Wrocław 2002.
Ziomek J., Retoryka opisowa, Wrocław 2000.
Oxford Dictionary [online]. Dostępny: http://www.oed.com [14 czerwca 2012].