PARATEKST (fr. paratexte, ang. paratext) – termin zaproponowany przez Gérarda Genette’a na określenie elementów, które funkcjonują wokół tekstu właściwego. Do paratekstów należą m.in. tytuły, podtytuły, śródtytuły, przedmowy, posłowia, wstępy, uwagi od wydawcy, noty na marginesie, u dołu strony, epigrafy, ilustracje, wkładki reklamowe, notki na obwolucie lub opasce i wszystkie sygnały dodatkowe, pióra autora lub innych osób, tworzące otokę (zmienną) tekstu, a także teksty będące komentarzem do niego (recenzje, omówienia, notki w katalogach wydawniczych, foldery itp.) Często paratekst jest tym, dzięki czemu tekst staje się książką i jako książka trafia do czytelnika, czy też – ogólniej – do publiczności.

Geneza terminu

Paratekstualność (paratextualité) pojawiła się po raz pierwszy w pracy Genette’a z 1979 Introduction a l’architexte na określenie związków jednego tekstu z tekstami wcześniejszymi, przy czym autor miał tu na myśli imitacje i transformacje, a więc takie derywacje międzytekstowe jak pastisz czy parodia, w wyniku których pojawiać się miał paratekst. Kilka lat później powyższe zjawiska Genette zdefiniował jako relacje hipertekstualne (Genette, 1982), paratekstualność natomiast rezerwując dla nawiązań transtekstualnych między tekstem właściwym a elementami mu towarzyszącymi. Paratekstom Genette poświęcił odrębną publikację, w której opisał ich cechy i funkcje (Genette, 1987). Paratekst w tym ostatecznym rozumieniu, opisanym w Seuils, będzie funkcjonował w literaturoznawstwie.

Status paratekstu

Paratekst składa się z różnorodnych grup praktyk i dyskursów, których wspólne interesy lub zbieżność efektów są ważniejsze niż zasadnicza rozmaitość ich aspektów. Według Genette’a, paratekst ma charakter graniczny, to próg (seuil, vestibule) (Genette, 1987). Charakter pojęcia odzwierciedla przedrostek para-, który zawiera własną antytezę, oznaczając jednocześnie bliskość i oddalenie, podobieństwo i różnicę. Pozwala on ulokować paratekst po obu stronach linii granicznej oznaczającej przestrzeń wewnętrzną i zewnętrzną tekstu.
Paratekst konstytuuje więc przestrzeń transakcji między tekstem a poza-tekstem: przestrzeń uprzywilejowaną dla pragmatycznych wymiarów dzieła. Genette zwraca w ten sposób uwagę na siłę illokucyjną paratekstu. Wypowiedź paratekstualna może informować o czymś, ujawniać intencje, interpretować tekst. Autor może w niej coś obiecywać i do czegoś się zobowiązywać, może przed czymś siebie i swoje dzieło bronić, na coś przyzwalać, może radzić, nakazywać a nawet grozić. Z siły illokucyjnej paratekstu wyrasta jego aspekt funkcjonalny, który Genette uznaje za kluczowy.
Paratekstualność jest jednocześnie definiowana jako kategoria na swój sposób uniwersalna. Zdaniem Genette’a, tekst bez paratekstu nie istnieje (i nie istniał nigdy), ponieważ jakikolwiek sposób nadania tekstowi formy przekazu (choćby oralnego lub graficznego) daje efekty paratekstualne (prezentuje dzieło publiczności). Paratekst nie może jednak istnieć bez tekstu, do którego się odnosi i który stanowi jego rację bytu (choćby ów tekst nie był dostępny materialnie, a pojawiał się jedynie w formie tytułu czy wzmianki; za przykład mogą tu służyć odwołania do antycznych, niezachowanych tekstów czy posługiwanie się literackim chwytem pisania o nieistniejącej książce).

Klasyfikacja paratekstów

Genette określa kilka statusów elementów paratekstualnych, które pozwalają na sformułowanie zasadniczych kryteriów ich klasyfikacji. Status przestrzenny pozwala wyróżniać kategorie paratekstów ze względu na ich umiejscowienie; status temporalny – ze względu na moment wydania paratekstu; status substancjalny – ze względu na sposób przekazu informacji w paratekście. Z kolei status pragmatyczny paratekstu jest definiowany przez cechy jego sytuacji komunikacyjnej: naturę nadawcy i adresata, poziom autorytetu nadawcy i jego odpowiedzialność za ów paratekst.


Klasyfikację Genette’a rozwinął w niektórych punktach Philipee Lane (Lane, 1994). Jako podstawę typologii paratekstów przyjął on kryterium nadawcy (autor i edytor) i kryterium ich usytuowania przestrzennego (łącznie z tekstem lub niezależnie).
Oprócz podstawowego podziału, wywiedzionego od Genette’a, pojawiły się też bardziej wyspecjalizowane klasyfikacje. Interesującą typologię paratekstów w dziełach przełożonych sformułował Urpo Kovala (Kovala, 1996). Podzielił on parateksty w przekładach na następujące kategorie:
• parateksty skromne (modest paratexts) – zawierające tylko niezbędne elementy;
• parateksty komercyjne (commercial paratexts) – związane z reklamowaniem innych pozycji określonego wydawnictwa;
• parateksty informacyjne (informative paratexts) – opisujące dzieło i umieszczające je w określonym kontekście;
• parateksty ilustracyjne (illustrative paratexts) – ilustracje na pierwszej i ostatniej stronie okładki.
Kategoryzacja Kovali nie wpisuje się łatwo w systematyczny podział paratekstów u Genette’a.

Recepcja myśli Gérarda Genette’a

Teoria paratekstu sformułowana przez Gérarda Genette’a znalazła swoją kontynuację w pracach wielu literaturoznawców, którzy wzbogacali poruszaną tematykę o kolejne konteksty. Pierwszymi kontynuatorami myśli mistrza byli jego seminarzyści, m.in. Yasusuke Oura, Jean-Marie Schaeffer, Randa Sabry oraz Wolfgang Leiner, których prace znalazły zwartą postać w monotematycznym tomie Poetique z 1987 roku (nr 69). Marie Maclean pisała w perspektywie aktów mowy, że autor paratekstu informuje, perswaduje, radzi, upomina czytelnika, nawet nim rozporządza (Maclean, 1991). Rozważano także kwestię funkcji paratekstów oraz relacji autor–tekst (w miejsce relacji autor–czytelnik), którą, zdaniem badaczy, parateksty określają (Chambers, 1988). O funkcjach przedmów w dziełach literackich i relacji paratekstu do odbiorcy pisał z kolei wymieniony już Leiner (Leiner, 1990). Natomiast praca Lane’a przyniosła rozwinięcie problematyki paratekstu w kierunku dość wąsko potraktowanym w pracy Genette’a, a związanym z paratekstem edytorskim (Lane, 1994). O paratekstach w tekstach nie tylko literackich pisał także niemiecki literaturoznawca Georg Stanitzek (Stanitzek, 2005).

Paratekst w polskich badaniach

W literaturoznawstwie polskim problematyka paratekstualności funkcjonowała szeroko na długo przed recepcją teorii Genette’a, choć sam termin nie pojawiał się. O niektórych paratekstach (tytułach, spisach rzeczy, przedmowach) pisała Danuta Danek w rozprawie Dzieło literackie jako książka (1980). Autorka podkreślała osobliwy status opisywanych elementów, nie kwestionując ich przynależenia do utworu literackiego. Zastrzeżenia do tego podejścia miała natomiast Stefania Skwarczyńska, która parateksty nazywała „dodatkowymi cząstkami konstrukcyjnymi” (a więc o niejasnym statusie przynależności do dzieła literackiego). Stanowisko Skwarczyńskiej podzielała Maria Renata Mayenowa (Mayenowa, 1974).
Elementy, które dziś za Genette’em nazywamy paratekstami, były też opisywane jako części ramy utworu literackiego. Rama była definiowana jako kategoria obejmująca sygnały początku i końca tekstu, które wytyczając granice przestrzeni dzieła, pełnią funkcję delimitującą (delimitatory). Do paratekstów zaliczylibyśmy delimitatory zewnętrzne, a więc drobne formy piśmiennictwa, które pojawiają się na początku lub na końcu większych utworów, jako samodzielne elementy okalające (wstępy, dedykacje, motta itp.). W badaniach nazywano je też ramą kompozycyjną lub wydawniczą. Wspólnym rysem tak opisywanych paratekstów była ekspozycja autora, obliczona na ukierunkowanie lektury. Spośród części ramy utworu, do paratekstów można zaliczyć także napisy i znaki graficzne na marginesach, oznaczenia rozdziałów oraz tzw. argumenty.
Refleksja na temat paratekstów w polskim literaturoznawstwie nie dotyczy jedynie ich strukturalnych aspektów i relacji do dzieła literackiego. O paratekstualności jako aspekcie przejawiania się intencji autora i o wpływie paratekstów na interpretację pisała Danuta Szajnert (Szajnert, 2011).
Wiele miejsca poświęca się paratekstom także w rozważaniach na temat przekładów. W tym wypadku pojawia się dodatkowy nadawca – tłumacz, którego rola wpływa na funkcjonowanie paratekstu, a tym samym na odbiór dzieła. O głosie tłumacza ujawniającym się w charakterystycznych typach paratekstów pisała Maria Papadima (Papadima, 2011). Z kolei Tamara Brzostowska-Tereszkiewicz zwróciła uwagę na parateksty w przekładach literaturoznawczych jako na cenny materiał badawczy i naturalny punkt wyjścia dla namysłu nad rolą translacji w rozwoju dyskursów humanistycznych oraz słowników pojęciowych i metodologii (Brzostowska-Tereszkiewicz, 2011).
Problematykę paratekstów w tekstach naukowych rozwijała w swoich pracach Romulada Piętkowa (Piętkowa, 2001, 2004). Podkreślała ona przede wszystkim szeroki zakres paratekstualności w tekście naukowym, wynikający z jego charakteru (pragmatyczna rola paratekstu).
Jeszcze inne ujęcie paratekstualności znalazło swoje odzwierciedlenie w pracach Iwony Loewe. Badaczka swoją perspektywę opiera na wyostrzeniu aspektu funkcjonalnego paratekstów, który sprawia, że można je nazwać co najmniej para-gatunkami (Loewe, 2004, 2007).

Parateksty znajdują się obecnie w polu zainteresowań nie tylko literaturoznawców, ale też tekstologów. Dlatego też w aktualnych badaniach funkcjonalny charakter tych elementów traktowany jest jako ich cecha dominująca.

Patrycja Przybysławska

Bibliografia

Brzostowska-Tereszkiewicz T., Parateksty w przekładzie literaturoznawczym, „Między oryginałem a przekładem. Parateksty przekładu” pod red. E. Skibińskiej, Kraków 2011, nr XVII.

Danek D., Dzieło literackie jako książka, Warszawa 1980.

Genette G., Introduction a l’architexte, Paris 1979.

Genette G., Palimpsestes. La literature au second degré, Paris 1982 (Genette G., Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia, przeł. A. Milecki [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, pod red. H. Markiewicza, t. 4, cz. 2, Kraków 1992).

Genette G., Seuils, Paris 1987 (Genette G., Paratexts. Thresholds of interpretation, przeł. J.E. Lewin, Cambridge 1997).

Kovala U., Translation, Paratextual Mediation and Ideological Closure, „Target. International Journal of Translation Studies”, vol. 8, no. 1, Amsterdam 1996.

Lane Ph., Les périphéries du texte, Paris 1994.

Leiner W., Préface a la journee des prefaces, „Cahier de l’Association Internationale des Etudes Françaises”, nr 42.

Loewe I., Parateksty, pre-teksty czy możliwe para-gatunki? [w:] Gatunki mowy i ich ewolucje. Tekst a gatunek pod red. Danuty Ostaszewskiej, Katowice 2004, tom II.

Loewe I., Gatunki paratekstowe w komunikacji medialnej, Katowice 2007.

Maclean M., Pretexts and Paratexts: The Art of the peripheral, „New Literary History”, nr 22, Baltimore 1991.

Mayenowa M.R., Teoria tekstu a tradycyjne zagadnienia poetyki. [w:] Tekst i język. Problemy semantyczne. pod red. M.R. Mayenowej, Wrocław 1974.

Skwarczyńska S., Schemat konstrukcyjny dzieła literackiego z aspektu kompozycji. [w:] tejże, Wstęp do nauki o literaturze, Warszawa 1954, t. 1, cz. 3.

Ocieczek R., Rama literacka [w:] Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze. Renesans. Barok, pod red. Michałowskiej T., Wrocław 1990.

Papadima M., Głos tłumacza w peritekście jego przekładu: przedmowa, posłowie, przypisy i inne zwierzenia, „Między oryginałem a przekładem. Parateksty przekładu” pod red. Elżbiety Skibińskiej, Kraków 2011, nr XVII.

Piętkowa R., Paratekst w tekstach naukowych – informacja i/lub reklama [w:] Stylistyka a pragmatyka. pod red. B. Witosz, Katowice 2001.

Piętkowa R., Paratekstualność w dyskursie naukowym. [w:] Wielojęzyczność w perspektywie stylistyki i poetyki pod red. M. Ruszkowskiego, Kielce 2004.

Stanitzek G., Texts and Paratexts in Media, przeł. Ellen Klein, „Critical Inquiry” nr 32.