Fantasy jako gatunek od początku swojego istnienia korzystała z dwóch form epickich – opowiadania i powieści. Tak pozostało do dziś – nadal są to dwa najpopularniejsze wśród twórców tej literatury wzorce. Cezurę w rozwoju formalnym i treściowym stanowi jednak twórczość J. R. R. Tolkiena.

 

Opowiadanie (Lord Dunsany, H. P. Lovecraft, R. E. Howard)

Utwór torujący drogę literaturze fantasy, The Well at the World’s End (1896) Williama Morrisa, był wzorowaną na romansie rycerskim powieścią. Jednak pierwsze teksty w pełni realizujące konwencję (Lorda Dunsany’iego, H. P. Lovecrafta) zalicza się do opowiadań. Krótka forma narracyjna ułatwiła rozwój rodzącego się gatunku, dzięki wykorzystaniu przez autorów możliwości nasycenia jej elementami opisowymi. Pozwoliła stopniowo budować świat przedstawiony – co dawało czas na tworzenie nowego, autonomicznego uniwersum – i oswajać z nim czytelnika. Jednocześnie, skupiając uwagę odbiorcy na losach jednej postaci, poprzez uczynienie jej głównym bohaterem wielu epizodycznych opowiadań, pisarz uzyskiwał efekt ciągłości swojego dzieła, które mogło pretendować do kompletnej charakterystyki danej rzeczywistości. Wszystko to sprawia, że do dziś opowiadanie jest jedną z najczęściej używanych przez autorów fantasy form.

Krótka i dość prosta konstrukcja niosła ze sobą szanse i zagrożenia. W Stanach Zjednoczonych pod koniec XIX wieku pojawiły się poświęcone fantasy tak zwane magazyny pulpowe (ang. pulp magazines; inne ich odmiany zawierały m. in. romanse, opowiadania science fiction, horrory). Były one wydawane na masową skalę i zawierały proste historie przeznaczone dla mało wymagającego czytelnika. To właśnie w takich czasopismach drukował swoje opowiadania kolejny zasłużony dla gatunku pisarz, Robert E. Howard (głównie w wydawanym w latach 1923-1954 magazynie „Weird Tales”), twórca postaci Conana Barbarzyńcy. Większość tego typu utworów miało jednak niską wartość literacką.

Również polska fantasy (także literatura fantastyczna w ogólności) rozwijała się początkowo prawie wyłącznie na łamach prasy. W ukazującym się od 1982 roku miesięczniku „Fantastyka” (od lipca 1990 wychodzącym pod tytułem „Nowa Fantastyka”) publikowane były opowiadania takich twórców, jak Andrzej Sapkowski, Ewa Białołęcka, Jarosław Grzędowicz czy Jacek Dukaj, którzy z powodzeniem kontynuowali potem swoją działalność pisarską w dłuższych formach literackich

 

Powieść (E. R. Eddison, egzomimetyczny przełom tolkienowski)

Przełom, zarówno formalny, jak i artystyczny, miał miejsce wraz z pojawieniem się, publikowanego w latach 1954-1955, Władcy Pierścieni (The Lord of the Rings) Johna Ronalda Reuela Tolkiena. Wcześniejsza udana próba powieściowa w rozwoju fantasy, The Worm Ouroboros Erica R. Eddisona, datuje się na lata dwudzieste XX wieku i jest jeszcze głęboko zakorzeniona w tradycji romansu rycerskiego. Przedstawiona w niej rzeczywistość nie jest w pełni samodzielna, choć o próbie jej zautonomizowania świadczy chociażby dołączenie do tekstu tablicy chronologicznej. Bohaterowie utworu zostają przedstawieni w sposób schematyczny, a fabuła osnuta jest wokół prostej intrygi. Stylizacja językowa ogranicza się do archaizacji.

U Tolkiena następuje natomiast całkowite uniezależnienie gatunku. Rzeczywistość przedstawiona we Władcy Pierścieni, w przeciwieństwie do wcześniejszych dzieł fantasy i do baśniowego jeszcze utworu Tolkiena Hobbit, czyli tam i z powrotem (The Hobbit, or There and Back Again 1937), jest w pełni egzomimetyczna (Zgorzelski, SF jako pojęcie… 1999, Trębicki 2007). W tej konwencji autor opisuje świat alternatywny wobec rzeczywistego. Nie zestawia ich, tworząc uniwersum całkowicie odrębne od percypowanego na co dzień przez czytelnika (inaczej niż w pierwszych realizacjach gatunku). Trzecioosobowy, wszechwiedzący narrator gruntownie opisuje realia Śródziemia. W toku opowieści, a także dzięki dołączonym do niej mapom i innym dodatkom, poznajemy fikcyjną geografię, historię, kulturę i literaturę. Podzielona na rasy ludność ma własną obyczajowość i języki, które de facto były czynnikiem pobudzającym do działania Tolkienowską wyobraźnię (pisarz sprawował funkcję profesora języka angielskiego na uniwersytetach w Leeds i w Oxfordzie).

Bohaterowie powieści są w wysokim stopniu zindywidualizowani. W toku opisywanej podróży zmieniają się fizycznie i rozwijają moralnie. Wyraźny podział na dobro i zło nie ogranicza ich możliwości wyboru, a nawet zmiany podjętej wcześniej decyzji. Oprócz prostego motywu przygodowego, utwór można także odczytywać na wyższych poziomach abstrakcji, co wiąże się z zamierzeniem Tolkiena, pragnącego stworzyć dla swojego kraju niezależną mitologię (Szyjewski 2004).

O zasięgu przedsięwzięcia świadczy fakt, że do jednotomowego wydania Władcy Pierścieni autor planował dołączyć Silmarillion. Miał on w zamierzeniu stanowić właśnie mitologię świata przedstawionego, opisującą jego najdawniejsze, na wpół historyczne, dzieje. Byłaby to więc swego rodzaju mitologia mitologii, podkreślająca, że poza ogólnym zamiarem uzupełnienia mitycznej historii swojego narodu Tolkien trzymał się ściśle założeń stworzenia w pełni egzomimetycznej rzeczywistości (Wojnarowski 2005).

Przypowieść (J. R. R. Tolkien, A. Norton, U. K. Le Guin)

W projekcie pisarza bardzo ważną rolę odgrywały wartości moralne. Wspomniany wyżej jednoznaczny podział na dobro i zło miał swoje źródło w katolickiej wierze Tolkiena. Dlatego Władca Pierścieni bywa interpretowany jako trawestacja historii Zbawienia, w której przekaz ewangeliczny został wpisany w fabułę fantasy (Bruner, Ware 2003, Urbaniak, Wstęp 2005). Na poziomie symbolicznym (nie alegorycznym, co wielokrotnie podkreślał autor) Władcę Pierścieni można odczytywać jako swoistą, bo niepozbawioną rysów indywidualizujących, wersję przypowieści o ludzkim losie, walce z grzechem i Zbawieniu. Podróż bohaterów, zmierzająca do zniszczenia Pierścienia (zła), w czasie której muszą oni zmierzyć się z własnymi słabościami (np. żądzą władzy, pragnieniem zdobycia mocy), cierpieniem i zewnętrznymi przeciwnościami, byłaby wówczas metaforą życia człowieka. Parabola ta wskazuje na dobro, przyjaźń, wierność i miłość jako na wartości fundamentalne (Bruner, Ware 2003). Jeszcze wyraźniejsza inspiracja Nowym Testamentem daje się zauważyć w Opowieściach z Narnii (The Chronicles of Narnia1950-1956) Clive’a S. Lewisa (przyjaciela Tolkiena). Jednak niektórzy krytycy (Trębicki 2007) zaprzecza ich przynależności do gatunku fantasy ze względu na niecałkowitą egzomimetyczność powieści. Jej bohaterowie należą do świata realnego, a do równoległej rzeczywistości Narni przenoszą się jedynie na krótki czas. Na gruncie polskim za interpretację światopoglądu chrześcijańskiego można uznać powieść Anny Borkowskiej Gar’Ingawi Wyspa Szczęśliwa (1988).

Kolejne utwory fantasy kontynuowały, zapoczątkowany przez Tolkiena, nurt moralistyczny. Autorzy jednak stopniowo rezygnowali z czarno-białego schematu wartości na rzecz ich sproblematyzowania, a nawet zrelatywizowania, jednocześnie dodając do repertuaru fantasy nowe motywy i wątki. W cyklu amerykańskiej pisarki Andre Norton Świat Czarownic (Witch World 1963-2005) najważniejsza jest nie, tocząca się na poziomie kosmicznym, walka dobra ze złem, jak u Tolkiena, lecz odnalezienie odpowiedzi na pytania o swoje pochodzenie i cel życia. Miejsce misji zmierzającej do uratowania świata (quest) zajmuje motyw inicjacji i poszukiwania własnej tożsamości przez główną bohaterkę.

Ten sam wątek wybiera Ursula K. Le Guin, opisująca w Ziemiomorzu (Earthsea 1964-2001) proces dojrzewania bohatera, który musi zmierzyć się z pochodzącym od niego samego cieniem, by uratować siebie i jednocześnie świat przed zagładą. Jedyną możliwością ocalenia okazuje się zaakceptowanie w sobie istnienia zła. Należy zwrócić uwagę na możliwość freudowskich interpretacji powieści oraz na zastępowanie kategorii walki dobra ze złem ideami równowagi, ekologii i harmonii (Trębicki 2007, Lasoń-Kochańska 2008).

Cykl powieściowy (A. Norton, U. K. Le Guin, S. R. Donaldson, D. Eddings)

Późniejsi autorzy kontynuują, zastosowaną przez Norton i Le Guin, formę cyklu powieściowego. Utwory takie, jak Kroniki Thomasa Covenanta (The Chronicles of Thomas Covenant 1977-) Stephena R. Donaldsona czy Belgariada (The Belgariad 1982-1984) Davida Eddingsa to rozpisane na tysiące stron, kilkutomowe opowieści. Każda z nich, mimo pewnego stopnia odrębności i własnego zakończenia, wpisuje się w ogólną fabułę serii. Pogłębia się także, szczególnie u Eddingsa, niejednoznaczność moralna, co owocuje skomplikowaniem intrygi i zróżnicowaniem bohaterów.

Polskie cykle powieści fantasy to np.: Wiedźmin (1994-1999) Andrzeja Sapkowskiego, Smoczogóry (2003-2005) Wita Szostaka, Upiór Południa (2009) Mai Lidii Kossakowskiej.

Saga powieściowa (R. Jordan, S. Erikson)

Ostateczną konsekwencją tych procesów jest powstanie (przedłużanych zależnie od zainteresowania czytelników) sag powieściowych, rozwijających coraz to nowe wątki i rezygnujących z zamkniętej kompozycji na rzecz cyklu otwartego, umożliwiającego ciągłą kontynuację. W tekstach Roberta Jordana (seria Koło czasu – The Wheel of Time 1990-) można zaobserwować także dążenie do coraz bardziej szczegółowego opisu świata przedstawionego i przesunięcie zainteresowań z etyki na historiozofię. Ta ostatnia cecha szczególnie wyraźnie rysuje się także w cyklu Malazańska Księga Poległych (The Malazan Book of the Fallen 1999-) Stevena Eriksona. Czytelnik śledzi w nim losy wielu bohaterów, z których żaden nie jest do końca jednoznaczny moralnie. W utworach tych stopniowo zanika zainteresowanie magią, a głównym tematem stają się wojny i intrygi polityczne z przeszłości, co upodabnia tego rodzaju teksty do powieści historycznych. W Polsce do nurtu historycznego można zaliczyć Trylogię husycką (2002-2006) Andrzeja Sapkowskiego oraz niektóre powieści Jacka Dukaja i Jacka Piekary.

Utwory hybrydalne (T. Pratchett)

Warto jeszcze zwrócić uwagę, że na drodze rozwojowej fantasy pojawiały i nadal pojawiają się utwory hybrydalne, łączące typowe dla niej motywy z wątkami charakterystycznymi dla innych gatunków fantastycznych (głównie dla science fiction), czy nawet pozafantastycznych (vide powieść historyczna). Na gruncie polskim wątki fantasy i SF łączy Andrzej Ziemiański w cyklach Achaja (2002-2004) i Pomniki Cesarzowej Achai (2012-).

Fantasy, jako w pełni już dojrzały gatunek literacki, doczekała się także wielu stylizacji i parodii, z których najsłynniejszą jest cykl Świat Dysku (Discworld 1983-) Terry’ego Pratchetta (Urbaniak, „Świat Dysku”… 2005).

Katarzyna Jaworska

Bibliografia przedmiotowa

Polska

Bereś S., Sapkowski A., Historia i fantastyka, Warszawa 2005.

Bruner K., Ware J., Znaleźć Boga we „Władcy Pierścieni”, tłum. J. Gorecka-Kalita, Kraków 2003.

Day D., Bestiariusz Tolkienowski, tłum. R. Giedrojć, J. Kokot, J.Z. Lichański, Poznań 1996.

Fantastyczność i cudowność. Fantasy w badaniach naukowych, red. T. Ratajczak, B. Trocha, Zielona Góra 2009.

Fantastyczność i cudowność. Wokół źródeł fantasy, red. T. Ratajczak, B. Trocha, Zielona Góra 2009.

Fantastyka XIX i XX wieku. Granice i pogranicza, red. J. Szcześniak, Lublin 2007.

Fantastyka, fantastyczność, fantazmaty, red. A. Martuszewska, Gdańsk 1994.

Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji: starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002.

Lasoń-Kochańska G., Baśń a fantasy – podobieństwa i różnice, „Fantastyka” 1984, nr 9 (24).

Taż, Magiczne zwierciadła baśni i fantasy, „Fantastyka” 1990, nr 2 (89).

Taż, Kobiety opowiadają świat. Szkice o fantastyce, Słupsk 2008.

Le Goff J., Świat średniowiecznej wyobraźni, tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa 1997.

Lem S., Fantastyka i futurologia, t. 1, Warszawa 1996.

Łotman J., Minc J., Literatura i mitologia, tłum. B. Żyłko, „Pamiętnik Literacki” 1991, z. 1.

Markiewicz H., Literatura a mity, „Twórczość” 1987, nr 10.

Martuszewska A., „Ta trzecia”. Problemy literatury popularnej, Gdańsk 1997.

Taż, Literackie zwierzyńce, [w:] Literacka symbolika zwierząt, red. taż, Gdańsk 1993.

Parowski M., Czas fantastyki, Szczecin 1990.

Pustowaruk M., Od Tolkiena do Pratchetta. Potencjał rozwojowy fantasy jako konwencji literackiej, Wrocław 2009. (Zawiera obszerną bibliografię dotyczącą gatunku.)

Roszczynialska M., Sztuka fantasy Andrzeja Sapkowskiego. Problemy poetyki, Kraków 2009.

Rozważając fantasy. Etyczne, dydaktyczne i terapeutyczne aspekty literatury i filmu fantasy, red. J. Deszcz-Tryhubczak, M. Oziewicz, Wrocław 2007.

Schlauch M., Stare sagi islandzkie, tłum. P. Niklewicz, Warszawa 1976.

Speina J., Mit w literaturze, [w:] tegoż, Typy świata przedstawionego w literaturze, Toruń 1993.

Tenże, W kręgu fantastyki, [w:] tegoż, Typy świata przedstawionego w literaturze, Toruń 1993.

Szacki J., Spotkania z utopią, Warszawa 2000.

Szóstak A., Fantasy – mit współczesny, [w:] Fantasy jako dobra nowina, red. M. Mikołajczak, P. Urbaniak, Wałbrzych 2005.

Szyjewski A., Od Valinoru do Mordoru. Świat mitu a religia w dziele Tolkiena, Kraków 2004.

Tolkien J.R.R., Listy, tłum. A. Sylwanowicz, Warszawa 2010.

Tenże, O baśniach albo Drzewo i liść, [w:] tegoż, Potwory i krytycy, tłum. R. Stiller, Kraków 2010.

Trębicki G., Fantasy – ewolucja gatunku, Kraków 2007. (Zawiera obszerną bibliografię dotyczącą gatunku.)

Trocha B., Degradacja mitu w literaturze fantasy, Zielona Góra 2009.

von der Leyen F., Mit i baśń, tłum. R. Handke, „Pamiętnik Literacki” 1973, z. 1.

Urbaniak P., „Świat Dysku” Terry’ego Pratchetta – zabawa konwencjami literatury fantasy. Motyw śmierci w cyklu „Świat Dysku”, [w:] Fantasy jako dobra nowina, red. M. Mikołajczak, P. Urbaniak, Wałbrzych 2005.

Wojnarowski T., Nowe mity angielskie Johna Ronalda Reuela Tolkiena, [w:] Fantasy jako dobra nowina, red. M. Mikołajczak, P. Urbaniak, Wałbrzych 2005.

Tenże, Wstęp, [w:] Fantasy jako dobra nowina, red. M. Mikołajczak, P. Urbaniak, Wałbrzych 2005.

Zgorzelski A., Born of the fantastic, Gdańsk 2004.

Tenże, Fantastyka, utopia, science fiction. Ze studiów nad rozwojem gatunków, Warszawa 1980.

Tenże, Funkcja ekwiwalentu jako czynnika genologicznego, [w:] tegoż, System i funkcja. Ustalenia metodologiczne i propozycje teoretycznoliterackie, Gdańsk 1999.

Tenże, Od noweli do cyklu powieściowego (funkcja kulturowych mechanizmów w literaturze niemimetycznej), [w:] tegoż, System i funkcja. Ustalenia metodologiczne i propozycje teoretycznoliterackie, Gdańsk 1999.

Tenże, SF jako pojęcie systemu historycznoliterackiego, [w:] tegoż, System i funkcja. Ustalenia metodologiczne i propozycje teoretycznoliterackie, Gdańsk 1999.

Obca

Apter T.E., Fantasy Literature. An Approach to Reality, Bloomington 1982.

Attebery B., The Fantasy Tradition in American Literature. From Irving to Le Guin, Bloomington 1980.

Fredericks C., The Future of Eternity. Mythologies of Science Fiction and Fantasy, Bloomington 1982.

Jackson R., Fantasy. The Literature of Subversion, London / New York 1981.

Manlove C.N., Modern Fantasy. Five Studies, Cambridge 1975.

Todorov T., The Fantasic. A Structural Approach to a Literary Genre, tłum. Richard Howard, Ithaca / New York 1987.

Wydawnictwa słownikowe, encyklopedie, opracowania

Haka-Makowiecka K., Makowiecka M., Węgrzecka M., Leksykon fantastyki. Postacie, miejsca, rekwizyty, zjawiska, Warszawa 2009.

Sapkowski A., Rękopis znaleziony w Smoczej Jaskini. Kompendium wiedzy o literaturze fantasy, Warszawa 2001.

Supernatural Literature of the World. An Encyclopedia, red. S. T. Joshi, S. Dziemianowicz, t. I-III, Westport / London 2005.