Definicja

Akatyst (z gr. ακάθιστος = nie na siedząco, ang. akathist, franc. acathiste, niem. Akathistos, ros. акафист) — gatunek pieśni religijnej polegającej na przeplocie strof dłuższych i krótszych, nazywanych ikosami. Strofy krótsze mają formę narracyjnych kontakionów, strofy dłuższe składają się z kontakionu oraz serii litanijnych apostrof rozpoczynających się wezwaniem „Raduj się”, „Wesel się”, „Zdrowaś” lub „Witaj”. Pierwowzorem gatunku jest tzw. Wielki Akatyst, bizantyjski hymn, którego autorstwo tradycja przypisuje św. Romanowi Pieśniarzowi (Melodosowi), żyjącemu w pierwszej połowie VI wieku, lecz który w rzeczywistości powstawał stopniowo między wiekiem V a VIII. Nazwa wywodzi się od sposobu wykonania: na stojąco, który nie był typowy dla pieśni religijnych w momencie powstania Wielkiego Akatystu.

 

Wielki Akatyst

Wielki Akatyst jest pieśnią ku czci Bogurodzicy. Składa się z kilkuwersowej dedykacji, skomponowanej prawdopodobnie przez Germana I (Patriarchę Konstantynopola w latach 715-730) oraz części głównej. Data powstania części głównej nie jest znana. Hipotezy biorą pod uwagę lata bezpośrednio następujące po Soborze Efeskim (rok 431), okres życia Romana Pieśniarza (pierwsza połowa VI wieku) lub schyłek panowania Cesarza Herakliusza (pierwsza połowa VII wieku). W części głównej dochodzi do głosu symbolika liczby dwanaście, oznaczającej pełnię i często wykorzystywanej w poezji religijnej jako aluzja do pełni Bożej łaski, która w świetle Ewangelii wg św. Łukasza miała spłynąć na Maryję. Część główna zbudowana jest z 24 ikosów. Każdy z dwunastu ikosów parzystych ma formę kontakionu, czyli stanowi rodzaj medytacyjnego mikro-kazania na temat jednego z wydarzeń opisanych z Ewangelii. Tworzy go pięć wersów zakończonych refrenem „Alleluja”. W ikosach nieparzystych natomiast, oprócz ikosu, występuje także wyliczenie dwunastu pochwalnych apostrof, które ze względu na anaforę „Χαῖρε” (oznaczającą jednocześnie „Raduj się” i „Witaj”) nazywa się chairetyzmami. Są one skierowane do Maryi i zakończone refrenem „Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε”. Refren ikosów nieparzystych, wyrażający paradoks dziewiczego macierzyństwa Maryi,  jest trudny w przekładzie, ponieważ opiera się na grze słów o tym samym rdzeniu, przeciwstawnych znaczeniowo. O. Józef Bednarz tłumaczy go frazą: „Witaj, Oblubienico dziewicza!”, ks. Wojciech Kania — słowami: „Zdrowaś, nieskalana Matko!”

 

Prototypy

Ponieważ kontakion był ulubioną formą poetycką Romana Pieśniarza, uważa się, że właśnie ten poeta mógł być autorem tych wersów Wielkiego Akatystu, które są w tej formie utrzymane. Św. Roman, tworzył wprawdzie w Konstantynopolu w języku greckim, lecz pochodził z Syrii. Panuje przekonanie, że ozdobna, mieszająca elementy narracyjne i homiletyczne, struktura gatunkowa kontakionu powstała pod wpływem twórczości poetów syryjskich, zwłaszcza najwybitniejszego z nich, św. Efrema Syryjczyka (IV wiek). Efrem, z jednej strony, czerpał z tradycji rabinicznych midraszów (jego pieśni nazywane są madraszami), z drugiej zaś strony inspirował się pieśniami anonimowych kobiet syryjskich. Wizerunek Maryi w Wielkim Akatyście wiele zawdzięcza temu drugiemu źródłu.
Bardziej skomplikowaną genezę mają chairetyzmy. Ich autorem prawdopodobnie nie był św. Roman. W okresie Soboru Efeskiego, który zatwierdził dogmat Bożego macierzyństwa Maryi, wplatanie chairetyzmów w teksty religijne ku czci Matki Bożej (a także Chrystusa) cieszyło się prawdopodobnie dużą popularnością, o czym świadczą litanijne fragmenty pochwalne m.in. w utworach Grzegorza Cudotwórcy, Synezjusza z Cyreny, Proklosa z Konstantynopola, Cyryla Aleksandryjskiego i Teodora z Ankary. Twórcą chairetyzmów Wielkiego Akatystu mógł być więc jeden z wymienionych autorów. W badaniach nad genezą pieśni wśród potencjalnych twórców części pochwalnej — jeśli nie w wersji ostatecznej, to przynajmniej prototypowej — wymienia się między innymi Cyryla i Proklosa.
Serie wezwań z anaforą „Χαῖρε” w utworach powstających przed Soborem Efeskim i bezpośrednio po jego zakończeniu mieszały ze sobą dwie zupełnie innorodne tradycje. Była to, z jednej, strony archaiczna tradycja greckich zwrotów powitalnych, wykorzystywanych zarówno w hymnach adresowanych do bogów, jak i w pieśniach weselnych i żałobnych; z drugiej zaś strony, hebrajska tradycja pocieszania Izraela jako Córy Syjonu w okresie niewoli, do której prawdopodobnie nawiązywały słowa Archanioła Gabriela wypowiedziane, wg Ewangelii Łukaszowej, do Maryi: „Bądź pozdrowiona, pełna łaski, Pan z tobą” (Łk 1, 28). Ponadto metoda wyliczania litanijnej serii apostrof miała swoje pierwowzory zarówno biblijne (Pieśń trzech młodzieńców z Księgi Daniela oraz Psalm 136), jak — i jeszcze wcześniejsze — w literaturze staroegipskiej (np. tzw. Litania Re, nazywana też Litanią słoneczną).

 

Wielki Akatyst na Zachodzie Europy

Na przełomie VIII i IX wieku Wielki Akatyst został przełożony na język łaciński przez Christofora I, biskupa Wenecji, pochodzącego z Konstantynopola. Ponieważ przekład objął całość pieśni, łącznie z początkową dedykacją, jest pewne, że kompletna wersja greckiego tekstu oryginalnego musiała powstać wcześniej. Łaciński przekład był jednym z głównych czynników, które zagwarantowały ogromną popularność litanijnych serii wyliczeniowych w średniowiecznej literaturze zachodniej. Za popularnością nie poszło wprawdzie przyswojenie na Zachodzie samego gatunku akatystu, który po dziś dzień pozostał formą charakterystyczną dla chrześcijaństwa wschodniego. W poezji łacińskiej wykształcił się natomiast potężny nurt poezji adresowanej do Maryi i polegającej na rozpoczynaniu każdej strofy utworu, a często nawet każdego wersu, od jednej z czterech anafor: „Ave” (najczęściej), „Gaude”, „Salve” lub sporadycznie „Vale”. Wszystkie te słowa funkcjonowały jako odpowiedniki greckiej apostrofy „Χαῖρε”. Również pozostała zawartość wersu była często w sposób pośredni inspirowana ozdobnymi tytułami Maryi (antonomazjami) występującymi w Wielkim Akatyście. Wykształcone w ten sposób formuły były następnie włączane do Litanii do Wszystkich Świętych, z czasem zaś złożyły się na osobne litanijne modlitwy, z których trwałą popularność zyskała Litania loretańska (najstarszy zapis z XII wieku). Chairetyzmy Wielkiego Akatystu są też uważane za pierwowzór różańca.

 

Akatysty na Wschodzie Europy

Również na Wschodzie Europy Wielki Akatyst nie od razu przełożył się na osobny gatunek. Ponieważ został on przyjęty jako jedna z głównych pieśni maryjnych Kościoła prawosławnego, poeci niechętnie podejmowali się komponowania innych, wzorowanych na nim, utworów, być może traktując taką ewentualność jako naruszenie pewnej świętości. Do wyjątków należą m.in. utwory dwóch konstantynopolitańskich patriarchów, Izydora I oraz Filoteusza Kokkina, powstałe w XIV wieku. Prawdopodobnie w wieku X został sporządzony przekład Wielkiego Akatystu na język starosłowiański, który pozwolił rozpowszechnić tę pieśń na Słowiańszczyźnie, lecz także ta wersja hymnu przez długi czas nie była przedmiotem naśladowania.
Pierwszym impulsem w kierunku zasadniczej zmiany sytuacji okazało się w swoich konsekwencjach wydanie przez Franciszka Skorynę w roku 1522 ruskiego modlitewnika pod tytułem Малая подорожная книжица (Mała księga podróżna). Skoryna, urodzony w Połocku, a wykształcony między innymi w Krakowie i Padwie, kierując się typową dla ówczesnego humanizmu wrażliwością dla języków lokalnych, zamieścił w zbiorze przekład sześciu akatystów greckich na język cerkiewnosłowiański oraz dwa nowe akatysty (do św. Jana Chrzciciela i do Pana Jezusa) — tym razem własnego autorstwa — również pisane w języku cerkiewnosłowiańskim. Te dwa ostatnie utwory uchodzą za najstarsze, oryginalnie słowiańskie (nietłumaczone z greki), realizacje gatunku akatyst. Warto tu przy okazji wspomnieć o dziele, napisanym przez innego autora, pochodzącego z Połocka, Symeona Piotrowskiego-Sitnianowicza, który w roku 1648 dokonał przekładu Wielkiego Akatystu na język polski. Przekład, który przyjął formę wiersza sylabicznego: 13-zgłoskowca (7+6), był jednym z czynników, które przysłużyły się do rozpowszechnienia tego formatu w językach wschodniosłowiańskich.
Dwie wspomniane pieśni Franciszka Skoryny otwierają długi szereg oryginalnych utworów słowiańskich, realizujących gatunek akatyst. Przez trzysta lat ich zasięg ograniczał się do obszaru podlegającego cerkwi grekokatolickiej. Utwory te docierały wprawdzie na tereny Rusi Moskiewskiej, lecz przed długi czas nie były tam akceptowane przez autorytety Kościoła prawosławnego. Sytuację zmieniła diametralnie decyzja arcybiskupa Innocentego Borysowa, który skorygował niektóre unickie akatysty i w tak zmodyfikowanej wersji nakazał ich odprawianie. Jego krok został odczytany jako zielone światło dla twórczości religijnej w obrębie rosyjskiego prawosławia, dzięki czemu do końca XIX wieku powstało około 150 akatystów poświęconych rosyjskim świętym. W okresie Związku Radzieckiego twórczość ta wyhamowała, odrodziła się jednak we współczesnej Rosji.

 

Struktura gatunku

Współcześnie wszystkie akatysty nawiązują swoją strukturą do Wielkiego Akatystu, z wyjątkiem początkowej dedykacji, która nie jest traktowana jako element wymagany przez gatunek. Często natomiast akatyst nie kończy się na ostatnim litanijnym wyliczeniu chairetyzmów, lecz następują po tym jeszcze dodatkowe modlitwy, niektóre z nich nawiązujące formalnie do kontakionu. Rdzeń utworu zbudowany jest ze strof krótszych (kontakion + refren) oraz strof dłuższych (kontakion + chairetyzmy + refren). Refrenem strof krótszych jest „Alleluja”, refren strof dłuższych rozpoczyna się od wyrazu „Raduj się” lub jego semantycznych odpowiedników. O ile zachowywana jest zwykle liczba strof odpowiadająca modelowi Wielkiego Akatystu (12+12), o tyle liczba chairetyzmów w pojedynczej strofie jest często mniejsza (np. 6). W terminologii rosyjskiej strofa krótsza nazywana jest kondakiem (кондак), a strofa dłuższa ikosem (икос).
Fundamentalną różnicą w stosunku do Wielkiego Akatystu jest ukształtowanie prozodyjne. Wielki Akatyst stanowił kunsztowną kompozycję wersyfikacyjną, którą można uznać za zaawansowaną formę wiersza sylabotonicznego. Współczesne rosyjskie akafisty są natomiast pisane przeważnie zrytmizowaną prozą, przy czym rytmizacja wynika w dużej mierze z litanijnej struktury chairetyzmów. Dzięki temu długość pojedynczego wezwania chairetyzmicznego w danym utworze może się istotnie wahać od kilku wyrazów do długiego, wielokrotnie złożonego, zdania. Zawsze jednak zachowywany jest podział na początkową anaforę i resztę wezwania funkcjonującą jako krótszy lub dłuższy tytuł świętego, któremu poświęcono pieśń. Wzorem Wielkiego Akatystu, tytuły te nie ograniczają się do formy najprostszego epitetu przymiotnikowego lecz wykorzystują pełnię możliwości składniowych i fleksyjnych języka rosyjskiego.

Witold Sadowski

 

Bibliografia

Baumstark Anton, Chairetismos [w:] Reallexikon für Antike und Christentum, red. Theodor Klauser. Stuttgart 1954, tom 2.

Filonov Gove Antonina, The Slavic Akathistos Hymn: Poetic Elements of the Byzantine Text and its Old Church Slavonic Translation, München 1988.

Maas Paul, Constantinos Athanasios Trypanis, Introduction [w:] Sancti Romani Melodi Cantica. Cantica Genuina, Oxford 1963.

Maas Paul, Das Kontation, „Byzantinische Zeitschrift” 19 (1910).

Meersseman Gilles Gérard, Der Hymnos Akathistos in Abendland, Freiburg 1958–1960.

Sadowski Witold, Litania i poezja: Na materiale literatury polskiej od XI do XXI wieku, Warszawa 2011, str. 47-68 i 201-203.

Wellesz Egon. The ‘Akathistos’. A Study in Byzantine Hymnography, „Dumbarton Oaks Papers”, 9/10 (1956).

Давыдов Иван П., Православный акафист русским святым (религиоведческий анализ), Благовещенск 2004.

Людоговский Федор Б., Церковнославянский акафист как современный гимнографический жанр: структура, адресация, функционирование, „Славяноведение” (2004), no. 2.