• Podwójne kodowanie
  • Metafora fonetyczna
  • Sytuacja i znaczenie, wypowiedzenia wiązane

Fónagy Ivan (1920 – 2005) – węgierski teoretyk literatury i językoznawca. Od połowy lat 50–tych pracował we Francji i pisał głównie po francusku. Do głównych zainteresowań naukowych Fónagy’ego należały: fonetyka, język poetycki, badania nad prozodią języka i zagadnienia znajdujące się na przecięciu lingwistyki i psychologii (m.in.: psychofonetyka). Zajmował się także przekładem – przetłumaczył m.in. dzieła Brechta, Mérimée, Pascala i Balzaca. F. studiował romanistykę i germanistykę na uniwersytetach w Paryżu (1938 – 39) i w Cluj (dawniej: Kolozsvár, dzisiaj Rumunia, 1942 – 43) oraz na Uniwersytecie im. Eötvösa Loranda w Budapeszcie, gdzie ukończył również studia z zakresu językoznawstwa ogólnego i fonetyki (1945 – 49). W latach 1965 – 66 przebywał na Stypendium Forda w Stanach Zjednoczonych. Kształcił się wtedy na Uniwersytecie Columbia (Nowy Jork), w Laboratorium Bella w Murray Hill, Massachussets Institute of Technology i Instytucie Fonetyki w Los Angeles. Odbył też kursy psychoanalizy w Budapeszcie (1941, 1967) i Paryżu (1968 – 71). Doktoryzował się z zakresu językoznawstwa oraz romanistyki i germanistyki na Uniwersytecie w Budapeszcie (1949, 1956) i Uniwersytecie Paris III (1956), gdzie potem otrzymał tytuł profesora (przyznał mu go także Uniwersytet w Segedynie na Węgrzech). Pracował w Węgierskiej Akademii Nauk (1950 – 67), na Uniwersytecie w Paryżu (1967 – 1970) i – od 1971 roku do końca życia – w Centre National de la Recherche Scientifique w Paryżu. Był członkiem wielu towarzystw naukowych i językoznawczych na Węgrzech oraz we Francji i w Stanach Zjednoczonych.

Już wczesne prace F., pisane po węgiersku, dotyczyły zagadnień, którymi miał zajmować się przez wszystkie lata swojej działalności. Były one poświęcone problematyce zmian akcentowych, muzyczności stylu czy specyfice znaków słownych. Od początku lat pięćdziesiątych publikował w językach obcych – najpierw po niemiecku, potem przede wszystkim w języku angielskim i francuskim. Wtedy też zaczął się krystalizować jego własny sposób lektury tekstów poetyckich, a także interpretacji zagadnień intonacyjnych i stylistycznych. W kształtowaniu autorskiej i oryginalnej propozycji F. powoływał się niekiedy na swoich poprzedników.W kwestiach związanych z dźwiękowym wykonaniem komunikatów – na przedstawicieli filologii ucha: W. Wundta czy E. Sieversa, a w tematyce metafory – na R. Jakobsona. (zob. hasło F. i jego wizja poetyki).

Podwójne kodowanie

Od roku 1970 F. zaczyna budować teorię podwójnego kodowania (konstytutywną i centralną dla swojego pojmowania języka; ang. double/dual encoding), która sformułowana była w oparciu o akustyczne badania żywej mowy (m.in. Fónagy 1962, 1972, 1982, 2001). W pierwszej, predeterminowanej fazie tego fonetycznego kodowania, gramatyka języka dostarcza nadawcy konkretne sekwencje fonemów, z których może on skorzystać. Faza druga polega na poddaniu neutralnych reprezentacji fonemów procesowi zniekształcenia (ang. distorter lub też modyfikacji). Nadawca transformuje pierwotny komunikat dzięki wokalnej gestykulacji (ang. vocal/oral gestures) mającej na celu nadanie wypowiedzi konkretnego przekazu emocjonalnego. Poprzez to pojęcie F. rozumie zmiany w umiejscowieniu narządów mowy i intonacji podczas wymawiania, czyli wybór konkretnego dźwięku, reprezentującego dany fonem. Tak skonstruowany dźwięk ma więc dychotomiczną strukturę. Składają się na nią: wiadomość kodowana (ograniczona i sztuczna, ufundowana na drodze konwencji; możemy jej przypisać pierwszą, predeterminowaną fazę) i wiadomość naturalna (ponadjęzykowa, nadająca określony wydźwięk stylistyczny, niezdeterminowana przez leksykę i gramatykę, opierająca się na naturalnej więzi między daną wiadomością a jej materialnym odpowiednikiem, tj. fazie zniekształcania).

Jednak, mimo że F. określił podwójne kodowanie jako następujący proces dwóch etapów, w otrzymanym przez odbiorcę dźwięku nie jest możliwe wyróżnienie składników należących tylko do prototypowego fonemu i wokalnej gestykulacji. Dzieje się tak, ponieważ otrzymana wiadomość jest już zmodyfikowana w procesie zniekształcania. F. przez lata rozszerzał swoją teorię podwójnego kodowania poza obręb fonetyki, na poziom badań nad leksyką, składnią, psycholingwistyką i poetyką – tworząc z niej naczelną ideę swojej naukowej działalności. Nie zawsze były to proste transpozycje tych założeń na inne pola, ale mimo to F. zazwyczaj interpretował opisywane zjawiska – jak w przypadku podwójnego kodowania – jako składające się z dwu uzupełniających się lub zawierających się w sobie warstw.

Metafora fonetyczna

Zagadnieniu metafory fonetycznej F. poświecił kilka artykułów (Fónagy 1962, 1978), a także oddzielną monografię (Fónagy 1980) i obszerny rozdział w książce Language within language (Fónagy 2001), która jest syntezą jego naukowej pracy. Teoretyka zainteresował fakt, że pewnym fonemom i dźwiękom języka przypisywane są konkretne wartości metaforyczne (łagodność/twardość, jasność/ciemność, twardość/miękkość, suchość/wilgotność, męskość/kobiecość), wspólne dla prac gramatyków z różnych obszarów kulturowych (np. u autorów greckich, łacińskich, węgierskich, angielskich, francuskich, japońskich, mongolskich). Wywołało to pytanie: na ile metafora jest arbitralna, przyjęta na zasadzie konwencji, a na ile ikoniczna, umotywowana odniesieniem do rzeczywistości. F., przeprowadził badania statystyczne (co było jego częstą praktyką) wśród grupy dzieci (czyli respondentów w oczywisty sposób niemających styczności z teoriami gramatycznymi) i uzyskane wyniki porównał z rezultatami innych badań (wykonanych wśród dzieci z innych państw, np. Francji, Włoch, Danii, Polski, Japonii). Stwierdził, że metafory fonetyczne są strukturami naturalnymi, umotywowanymi, a ich przedświadome podstawy mogą być akustyczne lub artykulacyjne. Następne doświadczenie, wykonane na grupie dzieci głuchych od urodzenia, pokazało, że również one interpretują niektóre z głosek jako twarde/miękkie czy męskie/kobiece. Z kolei efektem przebadania dzieci niewidomych była konstatacja, że potrafią one odróżniać głoski jasne od ciemnych.

Na podstawie tych wyników F. uznał, że w metaforze fonetycznej przeważający jest czynnik artykulacyjny (kinestetyczny, motoryczny; np. wysiłek narządów mowy ― większy w przypadku głosek twardych albo język uniesiony ku górze, w stronę światła ― w głoskach jasnych), jednak wspomagany jest on przez element słuchowy. Wyróżnił też grupę metafor, w której konstytutywny był czynnik społeczny, przypisał im jednak marginalne znaczenie. F. tak rozumianej metaforze nadał status wokalnej gestykulacji, która jest drugą fazą podwójnego kodowania. Tym samym połączył obie teorie. Pojęcie metafor fonetycznych wykorzystał także przy badaniu języka poetyckiego.

Sytuacja i znaczenie, wypowiedzenia wiązane

Dla potrzeb swojej wizji procesów lingwistycznych, F. opracował schemat występowania poszczególnych elementów w językowym zdarzeniu: dźwięk → fonem → morfem → zdanie → sytuacja. charakterystyczny dla jego myślenia o języku jako strukturze wielopoziomowej na planie zarówno wertykalnym, jednoczesnym, jak i synchronicznym, horyzontalnym. W 1982 roku wydał monografię Situation et significiation (Fónagy 1982, a także omówienie w: 2001), którą poświęcił ostatniemu z etapów nadawania komunikatu – sytuacji. Analizował on wzory zdań, używane konwencjonalnie w konwersacji (u F.: wypowiedzenia wiązane; franc. enonces liés), np. na oznakę zdziwienia, podziękowania, jako nacechowana stylistycznie prośba itp.).

F. wyróżnił kilka właściwości, za pomocą których możemy scharakteryzować wypowiedzenia wiązane:

a) mają wysoką frekwencję w sytuacyjnym, typowym (praktycznym) użyciu oraz w kontekstach literackich;

b) operują konkretnymi wzorcami prozodycznymi i intonacyjnymi (kliszami melodycznymi; franc. clichés melodiques),

c) występują różnice między znaczeniem właściwym i tym nadanym przez gramatykę (np. używanie l.mn. w stosunku do jednostki, uznane za grzecznościowy substytut trybu rozkazującego).

d) mają niezależność stylistyczną (tj. wyrażenie wiązane użyte w konkretnej sytuacji ma inne nacechowanie stylistycznie niż to samo wyrażenie poza sytuacją, pozbawione wiązania – franc. enonce libre);

e) ich jednorodność semantyczna odbija się w błędach graficznych częstych przy ich zapisie (np. pisaniu jednego słowa zamiast dwóch)

f) są nośnikiem sensu – nie tylko w sytuacji komunikacyjnej, lecz także same w sobie, wraz ze swoim pierwotnym znaczeniem (wyrażenie wiązane przekształcone leksykalnie wywołuje efekt humorystyczny, a błędy w strukturze tych konstrukcji są równie rażące dla naturalnych użytkowników języka, jak usterki gramatyczne).

F. zanalizował tego rodzaju wyrażenia dla kilku języków (węgierskiego, francuskiego, angielskiego, niemieckiego, włoskiego, japońskiego) i stwierdził, że niemożliwa jest transpozycja wypowiedzenia wiązanego z jednego języka na drugi. Jego znaczenie będzie niezrozumiałe albo odmienne od pierwotnego, a próba stworzenia gramatycznej kliszy zakończy się niepowodzeniem. F., opracowując metodologię badań wypowiedzeń wiązanych, dopatrywał się w nich dwoistej, nierozerwalnej struktury – znaczenia literalnego, leksykalnego i znaczenia właściwego, aktualnego, które zależy od kontekstu ich użycia. Ten podział przecinał się z drugim podziałem: na aspekt semantyczny i pragmatyczny (drugi z nich oznacza chęć wywołania pewnego efektu u interlokutora). Teoretyk powiązał też wypowiedzenia wiązane z teorią podwójnego kodowania. W takim układzie drugą, naruszająca pierwotny fonem, fazą byłaby np. modyfikacja intonacji, nadająca inne znaczenie od zastanego na początku w danym wyrażeniu lub konstrukcji gramatycznej. Dokonał także uporządkowania tych wypowiedzeń w zbiór binarnych opozycji, określających ich dystynktywne, pragmatyczne cechy (np. charakter oficjalny/intymny).

Michał Zdunik

Bibliografia

a) Bibliografia podmiotowa

Ivan Fónagy:

La metaphore en phonetique, Ottawa 1980.

Situation and signification, Amsterdam/Philadelphia 1982.

La vive voix. Essais de psychophonétique, Paris 1982.

Language within language, Amsterdam/Philadelphia 2001.

Communication in poetry, Word 1951, nr 17.

O informacji stylistycznej, „Pamiętnik Literacki”1961, nr 4.

Form and function of poetic language, “Diogenes”1964, nr 51. (polski przekład: J. Lalewicz, „Pamiętnik Literacki” 1972, nr 63.

Double coding in speech, Semiotica 1971, nr 3.

La mimique buccale. Aspect radiologique de la vive voix, “Phonetica” 1976, nr 33.

A new method of investigating the perception of prosodic features, “Language and Speech” 1978, nr 21.

On metaphor, “Current Anthropology”1978, nr 1.

À la recherche des traits pertinents prosodiques dans le français parisien (we współpracy z:. Fónagy, J. Sap), “Phonetica”,1979, nr 36.

Emotions, voice and music [w:] tegoż, Research aspects on singing, Stockholm, 1981.

Fonction prédictive de l’intonation, “Studia Phonetica”1981, nr 18.

Variation et normes prosodiques, “Folia Linguistica”, 1982, nr 16.

Les clichés mélodiques du français parisien (we współpracy z: J. Fónagy,E. Bérard), “Folia Linguistica” 1983, nr 17.

Les langages de l’émotion, “Quaderni Di Semantica” 1986, nr 21-24.

Vocal expression of emotions and attitudes, Versus. “Quaderni Di Studii Semiotici”1987, nr 47/48.

On status and functions of intonation, “Acta Linguistica Hungarica”1989, nr 39.

The chances of vocal characterology, “Acta Linguistica Hungarica”1990 – 91, nr 40.

Musiques dans la parole [w:] tegoż, Tendenze e metodi nella ricerca musicologica, Firenze 1995.

Fonctions de l’intonation: Essai de synthèse, “Flambeau”2003, nr 29.

Functions of Intonation (we współpracy z: E. Bérard) [w:] tegoż, Prosody and syntax: cross-linguistic perspectives, Philadelphia/Amsterdam, 2006.

b) Bibliografia przedmiotowa

Szende T., Iván Fónagy (1920–2005) leitmotifs in his œuvre, “Acta Linguistica Hungarica” 2008, nr 55.

Strona internetowa na serwerach uniwersytetu Paris III, tam również pełna bibliografia F.: http://ed268.univ-paris3.fr/lpp/pages/EQUIPE/vaissiere/fonagy/ [dostęp: 06.05.2012].