Satyryczność w literaturze stanisławowskiej (w opracowaniach określana także mianem intencji satyrycznej) – strategia tekstowa obecna w utworach literackich powstałych w okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795), charakteryzująca się napiętnowaniem lub ośmieszaniem określonych cech, postaw, poglądów lub zachowań, uważanych z przyczyn ideowych za niepożądane. Strategia ta obecna jest nie tylko w utworach stricte satyrycznych, okolicznościowych, lecz także w utworach o tematyce politycznej i obyczajowej, często również o charakterze okolicznościowym i ulotnym, szczególnie w pamfletach i paszkwilach, mających wydźwięk polityczny. Obecna jest w twórczości czołowych literatów polskiego Oświecenia (Krasicki, Naruszewicz, Trembecki, Zabłocki, Węgierski, Bohomolec, Niemcewicz), a także poetów mniej popularnych (jak bracia Potoccy, Mier, Dunin, Minasowicz, Wężyk, Bielawski, Piotrowski).
Bogactwo i różnorodność gatunków przesiąkniętych satyrycznością sprawia, że idąc za sugestiami Opackiego (1999), iż w każdej z epok procesu historycznoliterackiego można wskazać obecność gatunków dominujących, można pokusić się o mówienie o pansatyryczności w literaturze stanisławowskiej.

Wyznaczniki satyryczności
W gatunku satyry oraz w utworach o charakterze satyrycznym przynależnych do innych gatunków i odmian gatunkowych (poematy, poematy heroikomiczne, ody, felietony, listy poetyckie, dialogi, bajki, powiastki, powieści, komedie), wyznaczniki satyryczności są identyczne:
– dystans w potraktowaniu tematu (np. Do króla Krasickiego),
– przerysowanie cech świata przedstawionego (np. Piekło. Sen Kostki-Potockiego), w tym cech bohaterów (np. Powrót posła Niemcewicza),
– krytyka wad jednostkowych, stanowych, ustrojowych, (np. Katechizm o tajemnicach rządu polskiego Jezierskiego),
– krytyka aktualnej lub minionej obyczajowości i moralności (np. Satyra przeciw bożnikom, czyli bezbożnym deistom Minasowicza),
– celowe nagromadzenie elementów zaskakujących lub zabawnych dla podkreślenia wad krytykowanej rzeczywistości ( np. Pijaństwo Krasickiego),
– różnorodność form podawczych (dialog, utwory liryczne, katalog obrazków obyczajowych).

Narzędzia konstruowania satyryczności
W konstruowaniu chwytów satyrycznych można wyróżnić następujące narzędzia:
– komizm postaci i komizm sytuacyjny (szczególnie popularna jest hiperbolizacja oraz karykaturalne pomniejszenie elementów przedstawionych), a także komizm językowy uzyskiwany dzięki wprowadzaniu do tekstu słów o zmienionym znaczeniu, zabawnych powiedzonek bohaterów, często charakteryzujących ich kondycję intelektualną;
– dowcip, najczęściej sytuacyjny (stanowiący zwykle trzon budujący komizm sytuacyjny) wynikający z zabawnych pomyłek bohaterów, odbijających się na toku akcji;
– ironia, objawiająca się zazwyczaj w dysharmonii między prymarnym sensem wypowiedzi, a domniemanym znaczeniem intencjonalnym. Bywa podstawą chwytów parodystycznych;
-pastisz lub persyflaż, jako naznaczone intencją satyryczną naśladownictwo elementów stylu określonych osób, w celu ich deprecjacji;
-szyderstwo, jako brutalny wyraz lekceważenia i niechęci wobec oponenta, popularny w utworach o tematyce politycznej.
Język i styl w służbie satyryczności:
Główne tendencje stylistyczne obrazuje postawa trzech czołowych twórców: A. Naruszewicz wybiera barokową ozdobność stylu, połączoną z barwnym, dosadnym, bogatym w metafory językiem, I. Krasicki woli klasyczną prostotę i zwięzłość oraz język konkretów, natomiast T.K. Węgierski preferuje styl publicystyczny oraz cięty, ironiczny język. W celu deprecjonowania znaczenia i roli przeciwników politycznych twórcy używali imion oponentów ideowych w formie zdrobniałej.

Charakterystyka ogólna zjawiska satyryczności na gruncie literatury doby stanisławowskiej
Satyryczność w literaturze doby stanisławowskiej jest elementem konwencji, narzędziem poetyckiej zabawy lub chwytem w służbie wyraźnie określonych idei. Realizowana jest programowo w utworach o wydźwięku dydaktycznym, np. w obyczajowych satyrach Naruszewicza (Małżeństwo, Wiek zepsuty, Pochlebstwo) czy Krasickiego (Przestroga młodemu, Życie dworskie, Marnotrawstwo), komediach odwzorowujących realia epoki (Małżeństwo z kalendarza Bohomolca, Sarmatyzm Zabłockiego), poematach heroikomicznych (Monachomachia, Antymonachomachia Krasickiego), powieściach (Historia na dwie księgi podzielona Krasickiego), poematach (Oddalenie się z Warszawy literata Zabłockiego). Jej celem jest krytyka zastanego modelu obyczajowości, przede wszystkim sarmackiej, oraz katalizowanie przemian mentalności społecznej przez piętnowanie określnych wzorców zachowań i sposobu myślenia o świecie. Satyryczność w dobie oświecenia nie niesie ze sobą programu naprawczego, daleka od bezpośredniego przedstawiania modelu pozytywnego i ambicji moralizatorskich.
Osiemnastowieczni teoretycy satyry w osobach Dmochowskiego i Krasickiego uważali, idąc za praktyką staropolską, że ostrze satyryczności nie powinno mieć adresu osobowego. Zasady tej jednak nie przestrzegano, szczególnie w twórczości o tematyce politycznej. Co za tym idzie, publicyści piszący na łamach „Monitora” (czasopismo założone przez Krasickiego i Bohomolca, działające od 1765 do 1785 roku) ostro sprzeciwiają się godzącej bezpośrednio w osobę, satyryczności paszkwilów.
Satyryczność jest obecna w sposób szczególny w utworach politycznych doby konfederacji barskiej, sejmu Ponińskiego, konfederacji targowickiej, ale najpełniej zarysowała się w ulotnej i często anonimowej literaturze Sejmu Czteroletniego. Tendencje satyryczne tego okresu odmalowują się intensywnie w paszkwilach (np. anonimowym Wierszu na księcia Stanisława, który wojsko polskie nazwał zgrają podczas sejmu na sesji), bajkach o charakterze politycznym (Mąż i żona. Bajka prawdziwa anonimowego autorstwa lub Sowa, zięba i krogulec Niemcewicza), okolicznościowych wierszach o charakterze litanijnym (np. Litania do Rady Nieustającej) lub epigramatycznych (np. Na karuzel). Popularną formą poetycką, w której realizowała się satyryczność w dobie Sejmu Wielkiego, a później także Insurekcji Kościuszkowskiej, były wierszowane nagrobki zdrajców ojczyzny, takich jak Szymon Kossakowski (np. anonimowy Nagrobek Kossakowskiemu), które wyszły spod piór autorów sympatyzujących ze Stronnictwem Patriotycznym. Obóz ten zasilają poezjami także Niecewicz, Kniaźnin i Zabłocki. Chwyty satyryczne popularne były również w poezjach sympatyków Stronnictwa Hetmańskiego (Mier, Krajewski). Miały one za cel ośmieszenie zwolenników Konstytucji Trzeciego Maja, wyszydzenie proponowanych zmian ustrojowych oraz ukazanie Stanisława Augusta Poniatowskiego jako zdrajcę interesu narodowego.
Satyryczność w służbie konwencjonalnej zabawy towarzyskiej można obserwować natomiast na przykładzie Bielawsciady. Ten swoisty żart polega na podszywaniu się przez Trembeckiego i Węgierskiego pod pióro Bielawskiego i pisaniu w jego imieniu ośmieszającej poezji. Jednocześnie należy zauważyć, że przy całym bogactwie przejawów satyryczności w rodzimej literaturze Oświecenia, moda na sięganie przez twórców stanisławowskich po tą strategię tekstową wynika w dużej mierze z wpływu wzorców zachodnich, przede wszystkim francuskich.

Obce wzorce w budowaniu satyryczności
Stosowania chwytów satyrycznych oświeceniowi literaci mogli uczyć się od starożytnych, przede wszystkim biorąc za wzór komedię staroattycką reprezentowaną przez Arystofanesa (np. Żaby) oraz twórczość Menipposa z Gadary, która łączyła różnorodne tonacje stylistyczne dla uzyskania efektu groteskowego. Pouczająca okazała się także spuścizna Horacego (Satyra IV jako przykład piętnowania wad), Juwenalisa (np. Satyra IX), Persjusza (np. Satyra I), uważanych przez Brodzińskiego za mistrzów „satyry gromiącej” (z nich polscy poeci brali wzór wyszydzania niepożądanych postaw), Seneki (np. Apocolocyntosis) oraz Petroniusza (Satyricon). Inspirujące były także ścieżki wytyczone przez literatów nowożytnych w satyrach, komediach, powiastkach filozoficznych, poematach heroikomicznych i powieściach (Boileau np. Satyra I, Goldoni, Dobroczynny zrzęda, Alfieri, Le leggi, Diderot, Kubuś fatalista i jego pan, Pope, Pukiel porwany, Swift, Podróże Guliwera). Stanowiły one wzór w operowaniu różnorodnymi narzędziami satyrycznymi, w tym komizmem, niebanalnym, zgryźliwym dowcipem oraz ironią.

Polskie wzorce w budowaniu satyryczności
Literatura staropolska pełna jest intencji satyrycznych, poczynając od literackich obrazów danse macabre w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, przez Wiersz o chlebowym stole Słoty, szydercze utwory Mikołaja z Polski (Antipocras), bajki Biernata z Lublina, Dantyszka, Janicjusza oraz Gąsiorka-Kleryki, poematy satyrowe zapoczątkowane przez Kochanowskiego, na ostrej satyrze politycznej braci Opalińskich oraz twórczości Jabłonowskiego i Dembowskiego z czasów saskich kończąc. Elementy satyryczne odnaleźć można także w spuściźnie Bielskiego, który zasłynął satyrą Sejm niewieści, Otwinowskiego, Klonowica czy Paprockiego, u których jednak były one dawkowane umiarkowanie. Intencję satyryczną bez trudu można odnaleźć w utworach nurtu antyklerykalnego (Stanisław ze Szczodrowic, Rej). Choć twórcy staropolscy kierowali ostrze satyryczności przeciwko zepsutym obyczajom, nie osobom, co w teorii przejęli od nich autorzy oświeceniowi, to także w tamtej dobie żywo rozwijała się twórczość paszkwilancka. Przodowali w niej Ciołek, a później Krzycki.
Rozkwit literatury plebejskiej, głównie nurtu sowizdrzalskiego i rybałtowskiego przyniósł wzory w zastosowaniu groteski, zjadliwej ironii oraz karykatury w służbie satyryczności, chętnie wykorzystywanej przez twórców oświeceniowych (np. Miera, Zabłockiego, Niemcewicza). Czasy saskie natomiast obfitują w twórczość paszkwilancką, dając przykład, jak wykorzystywać chwyty literackie do bezpardonowej walki politycznej (mowa tu o anonimowych utworach doby rokoszu zebrzydowskiego). Na tym tle zjawiskiem wartym odnotowania jest satyryczność utworów Drużbackiej, skierowana przeciwko zmianom na polu kulturowo-politycznym (np. Na kampanię Franz-Masonów).

Katarzyna Kadzidło

Wybrana literatura podmiotu
Krasicki I., Pisma wybrane, red. T. Mikulski, Warszawa 1954, t. 1-3.
Niemcewicz J.U., Powrót posła oraz wybór bajek politycznych, oprac. Z. Skwarczyński, Wrocław 1983.
Naruszewicz A., Satyry, oprac. S. Grzeszczuk, Wrocław 1962.
Świat poprawiać – zuchwałe rzemiosło. Antologia poezji polskiego oświecenia, oprac. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, Warszawa 1981.
Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, oprac. K. Maksimowicz, z papierów E. Rabowicza, część I, 1788-1790, Warszawa 1998 oraz część II, 1790 –1792, Warszawa 2000.
Zabłocki F., Fircyk w zalotach, oprac. J. Pawłowiczowa, Wrocław 1986.

Literatura przedmiotu
Aleksandrowicz A., Twórczość satyryczna Adama Naruszewicza, Wrocław 1964.
Aleksandrowicz A., Z badań nad estetyką satyry stanisławowskiej, „Annales Universitatis Mariae Curie – Skłodowska” 1959, vol. XIV, 2.
Brodziński K., O satyrze [w:] idem, Pisma estetyczno-krytyczne, oprac. Z.J. Nowak, Wrocław 1964, t.1.
Cian V., La satira, Milano 1923.
Chrzanowski I., Z dziejów satyry polskiej w osiemnastym wieku, Warszawa 1909.
Kowalewska D., „Turniej poetycki” między Ignacym Krasickim a Adamem Naruszewiczem? (W kręgu oświeceniowej satyry), [w:] Wśród pisarzy Oświecenia. Studia i portrety, pod red. A. Czyża i S. Szczęsnego, Bydgoszcz 1997.
Markiewicz H., Paszkwill i pamflet, „Roczniki Humanistyczne” 1971, t. XIX, z. 1.
Martina A., La satira, [w:] Enciclopedia Dantesca, Roma 1970.
Nowak-Dłużewski J., Satyra polityczna Sejmu Czteroletniego, Kraków 1933.
Nowak-Dłużewski J., Satyra polityczna konfederacji targowickiej i sejmu grodzieńskiego, Kraków 1935.
Opacki I, Odwrócona elegia: o przenikaniu się postaci gatunkowych w poezji, Katowice 1999.
Rabowicz E., Dialogowy pamflet polityczny w Polsce w latach 1767–1775, „Pamietnik Literacki” 1984, z. 2.
Sidoruk E., Satyra jako praktyka dyskursywna, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2012, nr 3.
Simpson P., On the Discours of Satire. Towards a stylistic model of satirical humor, Amsterdam–Philadelphia 2003.
Stępień T., O satyrze, Katowice 1996.
Woźnowski W., Pamflet obyczajowy w czasach Stanisława Augusta, Wrocław 1973.
Woźnowski W., Z pogranicza satyry i krytyki literackiej. Poeci stanisławowscy w świetle pamfletu i paszkwilu, [w:] „Roczniki Komisji Historycznoliterackiej” 1971, t.9.